NİKSÂRÎ

(نكساري)

(ö. 901/1495)

Tefsir ve kelâm âlimi.

Asıl adı Muhyiddin Muhammed olup Niksarlı İbrâhim Efendi’nin oğludur. Tokatlı Molla Hüsâmeddin Çelebi, Yûsuf Bâlî b. Muhammed Fenârî ve Molla Yegân gibi âlimlerden Arapça ve dinî ilimler okudu. Kadızâde-i Rûmî’nin talebesi Fethullah eş-Şirvânî’den astronomi ve mantık dersleri aldı. Daha çok tefsir ilmiyle meşgul oldu ve bu yönüyle tanındı. İlk defa, İsfendiyaroğulları’ndan İsmâil Bey’in Kastamonu’da inşa ettirdiği medresede ders verdi. II. Bayezid’in tahta geçmesinden sonra onun isteği üzerine İstanbul’a giderek Ayasofya’da ve Fâtih camilerinde vaaz verdi, tefsir okuttu; Ayasofya’daki derslerine padişahın da devam ettiği belirtilmektedir (Mecdî, I, 292). Tefsir dersleri için kendisine günlük 50 dirhem ücret bağlandı (Taşköprizâde, s. 274). Bu derslerde bir hâşiye yazdığı, Kādî Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’ini okuttuğu anlaşılmaktadır. Güzel ahlâkı ile tanınan Niksârî, tefsirini tamamlayıncaya kadar kendisine ömür vermesini Allah’tan niyaz etmiş ve eserini bitirdikten sonra vefat etmiştir. Kabri Şehzadebaşı Camii civarında bulunan Şeyh İbnülvefâ Türbesi yanındadır.

Eserleri. 1. Tefsîru sûreti’d-Duħân. II. Bayezid’e takdim edilen eserin Süleymaniye (Ayasofya, nr. 421), Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 269) ve Tire (Diğer Vakıflar, nr. 40) kütüphanelerinde nüshaları vardır. 2. Ĥâşiye Ǿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî. 3. Tefsîr-i Sûre-i İhlâs. Türkçe olarak kaleme alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 386). 4. Şerĥu ǾAķāǿidi’n-Nesefî. 5. Şerĥu Ķaśîdeti Bedǿi’l-emâlî. Ûşî’nin kelâma dair manzum eserinin şerhidir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 729/ 3, 732/3, Mehmed Âsım Bey, nr. 244; Amasya İl Halk Ktp., nr. 88, 890, 900, 962, 1327). 6. Şerĥu ǾUmdeti’l-Ǿaķāǿid. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin eserine bir şerhtir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5362/2; Lâleli, nr. 2314). 7. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Viķāye. Tâcüşşerîa’nın Viķāyetü’r-rivâye fî mesâǿili’l-Hidâye adlı eseri üzerine Sadrüşşerîa tarafından yazılan şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 536, Kadızâde Mehmed, nr. 133; TSMK, nr. 3694). 8. Şerĥu’l-Îżâĥ el-İfśâĥ Ǿale’l-Îżâĥ. Hatîb el-Kazvînî’nin el-Îżâĥ fi’l-meǾânî ve’l-beyân adlı kitabının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1014; Cârullah Efendi, nr. 1757). 9. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Mülaħħaś. Çağmînî’nin el-Mülaħħaś fi’l-heyǿe’sine Kadızâde-i Rûmî’nin yaptığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2656). 10. Risâle-i İslâm (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 1096). 11. Ĥâşiye Ǿalâ Ĥâşiyeti’l-Lârî Ǿalâ Şerĥi’l-Meybüdî li-Hidâyeti’l-ĥikme (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1039).

BİBLİYOGRAFYA:

Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķ, s. 273-274; Mecdî, Şekāik Tercümesi, I, 292; Keşfü’ž-žunûn, I, 211; II, 450, 1146, 1168, 1350, 2022; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 9; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 155; Sicill-i Osmânî, IV, 340-341; Osmanlı Müellifleri, II, 16; Îżâĥu’l-meknûn, I, 142; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 218; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VIII, 196; XII, 81; Karatay, Arapça Yazmalar, II, 458; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1974, II, 621-622; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü maħŧûŧâti Mektebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, I, 353, 356.

Hasan Gökbulut