NEHHÂS
(النحّاس)
Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî (ö. 338/950)
Arap dili ve tefsir âlimi.
Mısır’da muhtemelen 270’li (883) yıllarda doğdu ve orada yetişti. Aslen Yemenli Murâd kabilesine mensup olduğu için Murâdî nisbesiyle de bilinir. Dâvûdî onu İbnü’l-Murâdî diye zikreder. “Nehhâs” (bakırcı) lakabıyla anılması baba mesleği olan bakırcılık yapması sebebiyledir. Nehhâs, başta Bağdat olmak üzere Irak’ın bazı ilmî merkezlerine giderek meşhur hocaların
ders halkalarına katıldı. Mısır’a dönerken Filistin’in Remle şehrine uğradı ve bu bölgenin hocalarından ders alarak özellikle kıraat, tefsir, hadis, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı alanlarında kendini yetiştirdi. Müberred, Hasan b. Guleyb, Zeccâc, Ahfeş el-Asgar, Ebü’l-Kāsım el-Begavî, Niftaveyh, İbn Keysân, Tahâvî, Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî, İbn Şenebûz onun hocaları arasında yer alır. Öğrencilerinden Ebû Abdullah Muhammed b. Yahyâ b. Abdüsselâm el-Ezdî, Abdülkebîr b. Muhammed el-Cezerî, Muhammed b. Müferric el-Meâfirî, Ebû Abdullah Muhammed b. Horasan es-Sıkıllî, Ebû Hafs Ömer b. Muhammed el-Hadramî ve Muhammed b. Ali el-Üdfüvî’nin isimleri sayılabilir. Nehhâs’ın, 5 Zilhicce 338’de (26 Mayıs 950) Nil nehri kıyısında bazı şiirlerin vezinlerini tahlil ederken Nil’in suyunun çekilmesi ve fiyatların yükselmesi için büyü yaptığını sanan bir kişi tarafından nehre itildiği ve boğularak öldüğü kaydedilmektedir.
Eserleri. 1. Kitâbü’n-Nâsiħ ve’l-mensûħ (Kitâbü’n-Nâsiħ ve’l-mensûħ fi’l-Ķurǿâni’l-Kerîm, en-Nâsiħ ve’l-mensûħ fî Kitâbillâhi Ǿazze ve celle ve’ħtilâfi’l-Ǿulemâǿi fî źâlik). Eserin mukaddimesinde nesih konusunda bilgi verildikten sonra sırasıyla Kur’an’daki sûreler ele alınmış ve ilgili rivayetlerle beraber sûrelerdeki nâsih ve mensuh âyetler gösterilmiştir. Kitabın çeşitli baskıları yapılmıştır (sonunda İbn Huzeyme el-Fârisî’nin Kitâbü’l-Mûcez (?) fi’n-nâsiħ ve’l-mensûħ adlı eseriyle birlikte Kahire 1323, 1938; nşr. Muhammed Abdüsselâm Muhammed, I-III, Küveyt 1408/1988; nşr. Süleyman b. İbrâhim b. Abdullah el-Lâhim, Beyrut 1412/1991; nşr. Şa‘bân Muhammed İsmâil, Kahire 1986). 2. İǾrâbü’l-Ķurǿân. Keşfü’ž-žunûn’da (I, 460) Tefsîrü’l-Ķurǿân adıyla geçen eserde âyetlerin kelime ve cümle yapısı, açıklanması ve kıraat farklılıkları üzerinde durulmuş, ayrıca nüzûl sebeplerine, nâsih ve mensuha temas edilmiştir (Kahire 1974; nşr. Züheyr Gāzî Zâhid, I-III, Bağdat 1977-1980; I-V, Beyrut 1985). Abdurrahman Büyükkörükçü Ebu CaǾfer en-Nahhâs ve İǾrâbü’l-Kurǿân’ı adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1992, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 3. MeǾâni’l-Ķurǿân. İbn Hallikân’ın Tefsîrü’l-Ķurǿân ismiyle zikrettiği eserde Kur’an’ın garîb lafızları, âyetlerin kelime ve cümle yapıları, mânaları, kıraat farklılıkları, kısaca nâsih ve mensuh âyetlerle ahkâm âyetleri ele alınmış, bu konularla ilgili rivayet ve görüşler tartışılmış, bunlar arasında tercihler yapılmış, şiirlerle istişhadda bulunulmuştur (I-II, nşr. Muhammed Ali en-Neccâr - Ahmed Yûsuf Necâtî, Mısır 1966; III, nşr. Abdülfettâh Şelebî, Mısır 1973; nşr. Muhammed Ali es-Sâbûnî, I-VI, Mekke 1408-1410/1988-1990). Fikri Güney Ebû CaǾfer en-Neĥĥâs ve MeǾâni’l-Ķurǿan’ı adıyla bir yüksek lisans çalışması yapmıştır (1994, UÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 4. Kitâbü’l-ĶaŧǾ ve’l-iǾtinâf (Kitâbü’l-Vaķf ve’l-ibtidâǿ) (nşr. Ahmed Hattâb Ömer, Bağdat 1398/1978). 5. ŚınâǾatü’l-küttâb (Edebü’l-küttâb, Edebü’l-kâtib) (nşr. Bedr Ahmed Dayf, İskenderiye 1987; Beyrut 1410/1990). Fuat Sezgin Kitâbü ǾUmdeti’l-küttâb adıyla tıpkıbasımını gerçekleştirmiştir (Frankfurt 1420/1999). 6. Şerĥu ebyâti Sîbeveyhi (nşr. Ahmed Hattâb Ömer, Halep 1974; nşr. Züheyr Gāzî Zâhid, Necef 1974; nşr. Vehbe Mütevellî Ömer Sâlime, Kahire 1985; Beyrut 1986). 7. Şerĥu’l-ķaśâǿidi’t-tisǾi’l-meşhûrâti’l-mevsûmeti bi’l-MuǾallaķāt (nşr. Ahmed Hattâb Ömer, I-II, Bağdat 1973). Fuat Sezgin, Tefsîrü’l-ķaśâǿidi’t-tisǾi’l-muǾallaķāt adıyla iki cilt halinde tıpkıbasımını yapmıştır (Frankfurt 1985). 8. Kitâbü’t-Tüffâĥa fi’n-naĥv (nşr. Korkîs Avvâd, Bağdat 1965; nşr. Mâhir Abdülganî Kerîm, Kahire 1991). 9. Risâle fi’l-lâmât (nşr. Tâhâ Muhsin, el-Mevrid, I/1-2 [Bağdat 1971], s. 143-150). Nehhâs’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Kitâbü Esmâǿi’l-ĥüsnâ, Şerĥu’l-Ĥamâse, Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ, el-Kâfî, el-MuķniǾ fi’ħtilâfi’l-Baśriyyîn ve’l-Kûfiyyîn, Nâsiħu’l-ĥadîŝ ve mensûħuh, Şerĥu’l-Mufađđaliyyât.
BİBLİYOGRAFYA:
Nehhâs, Şerĥu ebyâti Sîbeveyhi (nşr. Ahmed Hattâb), Halep 1394/1974, neşredenin girişi; a.mlf., en-Nâsiħ ve’l-mensûħ (nşr. Muhammed Abdüsselâm Muhammed), Küveyt 1408/1988, neşredenin girişi, s. 15-34; a.mlf., a.e. (nşr. Süleyman b. İbrâhim b. Abdullah el-Lâhim), Beyrut 1412/1991, neşredenin girişi, I, 34-96; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ŧabaķātü’n-naĥviyyîne’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1984, s. 220-221; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, IV, 224-230; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 101-104; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 99-100; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XV, 401-402; Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Źeyli Târîħi Baġdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 175-176; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, I, 67-70; Keşfü’ž-žunûn, I, 48, 123, 426, 460; II, 1106, 1327, 1379, 1391, 1433, 1460, 1470, 1730, 1740, 1788, 1809, 1920, 1921; Brockelmann, GAL, I, 138; Suppl., I, 35, 201; Ahmed Nasîf el-Cenâbî, “İǾrâbü’l-Ķurǿân li’n-Neĥĥâs”, el-Mevrid, VI/1, Bağdad 1397/1977, s. 15-38; Ahmed Muhtâr Ömer, “İǾrâbü’l-Ķurǿân li-Ebî CaǾfer en-Neĥĥâs”, Mecelletü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî ve’t-türâŝi’l-İslâmî, I, Mekke 1398, s. 79-99.
Muhammed Eroğlu