NEBHÂNÎ, Yûsuf b. İsmâil

(يوسف بن إسماعيل النبهاني)

Kādî Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. İsmâîl b. Yûsuf eş-Şâfiî en-Nebhânî (1849-1932)

Filistinli din âlimi.

1265 (1849) yılında Filistin’in Nablus bölgesindeki Hayfa şehri yakınlarında bulunan İczim köyünde doğdu. Benî Nebhân kabilesinden geldiği için Nebhânî nisbesiyle anıldı. İlk öğrenimini babasının yanında yaptı. On yedi yaşında iken Kahire’ye gitti ve Ezher Üniversitesi’nde okumaya başladı. Orada sonraları şiddetle muhalefet edeceği Cemâleddîn-i Efgānî ve Muhammed Abduh gibi meşhur âlimleri tanıdı. Bu arada özel ders gördüğü hocası Şeyh İbrâhim es-Sekkā’dan icazet aldı. Ezher’den mezun olduktan sonra (1873) memleketine dönüp Akkâ’daki Cezzâr Ahmed Paşa Camii’nde ders vermeye başladı, ayrıca Şam’a geçerek Seyyid Şerîf Mahmud Efendi’nin ilim halkasına katıldı ve ondan da icâzet aldı. 1876’da İstanbul’a gidip el-Cevâǿib gazetesinde editörlük ve Arapça kitapların tashihi görevinde bulundu. Ardından Kuzey Irak’taki Köysancak kasabasında bir yıl kadar kadılık yaptı. Bağdat ve Şam’a gerçekleştirdiği kısa ziyaretlerden sonra 1880’de İstanbul’a döndü ve ilk eseri olan eş-Şerefü’l-müǿebbed li-Âli Muĥammed’i telif etti. Sultan II. Abdülhamid’in yakın çevresinde yer aldı ve önce Lazkiye, ardından Kudüs ceza mahkemelerinin başına getirildi. Kudüs’te iken kendisini Kādiriyye tarikatına yönlendiren Hasan b. Halâve el-Gazzî ile tanıştı. 1888’de yeni kurulan Beyrut Yüksek Hukuk Mahkemesi başkanı oldu. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Sultan Abdülhamid’le münasebeti dolayısıyla bu görevinden uzaklaştırıldı (1909). Bunun üzerine Medine’ye göç ederek bütün vaktini eser telifine ayırdı. Birçok talebe yetiştiren Nebhânî’den Muhammed b. Ahmed el-Hâşimî, Muhammed Sultan el-Hucendî, Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk ve Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî gibi şahsiyetler yararlandı. 1916’da Şerîf Hüseyin hareketinin başlaması üzerine Medine’den ayrılıp kendi köyüne döndü. 1932 yılında Beyrut’ta vefat etti.

İslâm dünyasının Batı’dan gelen tesir ve değişimlere mâruz kaldığı bir dönemde yaşayan Nebhânî, derleme türü çalışmalarıyla klasik ilim geleneğine hizmet etmeye gayret göstermiştir. Batı’nın kültür ve düşünce yoluyla müslümanlar üzerinde nüfuz kurmasına karşı çıkan ve bu sebeple yenilikçi hareketlere oldukça mesafeli duran Nebhânî ictihadın tekrar canlandırılması, medreselerin ıslahı gibi çabalara destek vermemiş, Cemâleddîn-i Efgānî, Muhammed Abduh, Mahmud Şükrî el-Âlûsî ve M. Reşîd Rızâ gibi şahsiyetlere sert eleştiriler yöneltmiştir. Ayrıca Batılılar’ın açtığı okullara gitmenin zararları üzerinde durmuş, misyonerlere ait bu kurumlarda Hıristiyanlık kültürünün öğretildiğini söylemiştir. Tasavvufu dışlayan Nebhânî Selefîliğe de karşı çıkmış, ulemânın eserleriyle gelen kültür mirasını sahiplenip kitlelere yaymayı hedef edinmiştir. Nebhânî, Osmanlılar’ın İslâm’a yönelik hizmetlerinden övgüyle söz etmiş ve II. Abdülhamid’in politikasını savunarak bütün müslümanları onun etrafında birleşmeye çağırmıştır.

Eserleri. A) Akaid. 1. Hüccetullāh Ǿale’l-Ǿâlemîn*. Hz. Peygamber’in nübüvvetini müjdeleyen haberlere ve mûcizelerine dair rivayetleri içeren hacimli bir eserdir (Beyrut 1316). 2. Ħulâśatü’l-kelâm fî tercîhi dîni’l-İslâm (Kahire 1318). SaǾâdetü’l-enâm fi’t-tibâǾi dîni’l-İslâm da (Beyrut 1326) aynı konuyu ele alan bir risâlesidir. 3. el-İstiġāŝetü’l-kübrâ bi-esmâǿillâhi’l-ĥüsnâ (Beyrut 1319). 4. Şevâhidü’l-ĥaķ fi’l-istiġāŝe bi-seyyidi’l-ħalķ (Kahire 1322, 1393/1973, Beyrut 1393/1973; 1410/1990). Resûl-i Ekrem’in kabrini ziyaret edip mâneviyatından yardım istemenin cevazına dairdir. Eserde başta Takıyyüddin İbn Teymiyye olmak üzere istigāse görüşünü reddeden çeşitli âlimler eleştirilmekte, bu arada naklî delillere ve tarihî rivayetlere yer verilmektedir. Mahmûd Şükrî el-Âlûsî esere Ġāyetü’l-emânî fi’r-red Ǿale’n-Nebhânî adıyla bir reddiye yazmıştır (Kahire 1327; Riyad 1422/2001). 5. Nücûmü’l-mühtedîn ve rücûmü’l-muǾtedîn fî delâǿili’n-nübüvve (Kahire 1322). 6. el-Burhânü’l-müsedded fî iŝbâti nübüvveti seyyidinâ Muĥammed (Beyrut 1324; Limasol 1408/1987). 7. el-Esâlîbü’l-bedîǾa fî fażli’ś-śaĥâbe ve iķnâǾi’ş-ŞîǾâ (Kahire 1323; Beyrut 1394/1973; Tunus 1989). 8. ǾAlâmâtü ķıyâmi’s-sâǾati’ś-śuġrâ ve’l-kübrâ (Limasol 1408/1987).

B) Siyer ve Şemâil. 1. Vesâǿilü’l-vüśûl ilâ şemâǿili’r-Resûl (Beyrut 1309, 1422/2002). Başta Tirmizî’nin Şemâǿilü’n-nebî’si olmak üzere çeşitli hadis kaynaklarına dayanılarak yazılmıştır. Abdullah b. Saîd Muhammed el-Lahcî eseri Müntehe’s-sûl Ǿalâ Vesâǿili’l-vüśûl adıyla şerhetmiştir (Beyrut 1419/1998). 2. eş-Şerefü’l-müǿebbed li-Âli Muĥammed (Beyrut 1309, 1380/1961). 3. el-Envârü’l-Muĥammediyye mine’l-Mevâhibi’l-ledünniyye (Beyrut 1310, 1312; Kahire 1320; İstanbul 1394/1974). Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’ye ait eserin özetidir. 4. en-Nažmü’l-bedîǾ fî mevlidi’ş-şefîǾ (Beyrut 1312). 5. el-MecmûǾatü’n-Nebhâniyye fî medâǿiĥi’n-nebeviyye (Beyrut 1320, 1394/1974). Müellifin Resûl-i Ekrem’e dair manzum ve mensur risâlelerini ihtiva eder. el-ǾUķūdü’l-lüǿlüǿiyye fî medâǿiĥi’l-Muĥammediyye de (Dîvânü’l-medâǿiĥi’n-nebeviyye, Beyrut 1329) benzer bir derlemedir. 6. el-Esmâǿ fîmâ li-Seyyidinâ Muĥammed mine’l-esmâǿ (Beyrut 1323). Müellif bu eserin Aĥsenü’l-vesâǿil fî nažmi esmâǿi’n-nebiyyi’l-kâmil başlıklı manzum bir versiyonunu da kaleme almıştır


(Beyrut 1323). 7. Cevâhirü’l-biĥâr fî feżâǿili’n-nebiyyi’l-muħtâr (Beyrut 1327, 1417/1997; Kahire 1379/1960). Çok sayıda kitaptan alıntıların yer aldığı, Resûl-i Ekrem’in hususiyetlerine dair sıkça tekrarlanan sözlerin toplandığı bir eserdir. 8. Ġazavâtü’r-Resûl (Sûse 1989). 9. el-Feżâǿilü’l-Muĥammediyye. Hacimli bir çalışma olup konuyla ilgili 782 eserin listesi verilerek âyetler, hadisler ve diğer rivayetler sıralanmıştır (nşr. Mahmûd Fâhûrî, Halep 1414/1994).

C) Hadis. 1. el-ErbaǾîne erbaǾîn min eĥâdîŝi seyyidi’l-mürselîn. Birincisi kutsî, diğerleri nebevî hadisler olmak üzere kırk adet kırk hadis çalışmasının derlendiği bir eserdir (muhtevası ve kaynakları için bk. KIRK HADİS). Otuz beşi kendi derlemesi, beşi diğer âlimlere ait olan bu kırk hadisler MecmûǾu’l-ErbaǾîn adıyla da bilinir (Kahire 1372/1952, 2. bs.). Nebhânî’nin müstakil olarak basılan kırk hadisleri arasında el-Eĥâdîŝü’l-erbaǾîn fî feżâǿili seyyidi’l-mürselîn (Beyrut 1315), el-Eĥâdîŝü’l-erbaǾîn min emŝâli efśaĥi’l-Ǿâlemîn (Küveyt 1408/1988), el-Eĥâdîŝü’l-erbaǾîn fî vücûbi tâǾati emîri’l-müǿminîn (Beyrut 1312) ve el-Eĥâdîŝü’l-erbaǾîn fî fażli’l-cihâd ve’l-mücâhidîn (Beyrut 1404/1984) zikredilebilir. 2. Münteħabü’ś-śaĥîĥayn min kelâmi seyyidi’l-kevneyn (Kahire 1329). 3. el-Fetĥu’l-kebîr fî żammi’z-Ziyâdeti ile’l-CâmiǾi’ś-śaġīr. Celâleddin es-Süyûtî’nin kısa hadisleri derleyen el-CâmiǾu’ś-śaġīr’i ile yine kendisinin buna ilâve ettiği 4440 hadisten oluşan Ziyâdetü’l-CâmiǾ adlı zeylindeki hadislerin alfabetik şekilde sıralanmasından meydana gelmiştir (Beyrut, ts., [Dârü’l-erkam]; Kahire 1351). Eser, Tertîbü eĥâdîŝi’ś-śaĥîĥ li-CâmiǾi’ś-śaġīr ve Ziyâdetih adıyla da basılmıştır (Riyad 1406). 4. İtĥâfü’l-müslim bimâ (verede) fi’t-terġīb ve’t-terhîb min eĥâdîŝi’l-Buħârî ve Müslim (Kahire 1951). Me’mûn es-Sâgırcî tarafından yeni bir neşri gerçekleştirilmiş olup Münzirî’nin aynı adlı eseriyle birlikte basılmıştır (Beyrut 1411/1991). 5. Tehźîbü’n-nüfûs fî tertîbi’d-dürûs (Kahire 1329). Nevevî’nin Riyâżü’ś-śâliĥîn adlı eserinin muhtasarıdır.

D) Dua ve Ezkâr. 1. Efđalü’ś-śalavât Ǿalâ seyyidi’s-sâdât (Beyrut 1309, 1317, 1996). Nebhânî’nin bundan başka SaǾâdetü’d-dâreyn fi’ś-śalâti Ǿalâ seyyidi’l-kevneyn (Beyrut 1316, 1318) ve Śalavâtü’ŝ-ŝenâǿ Ǿalâ seyyidi’l-enbiyâǿ (Beyrut 1317) adlı risâleleri vardır. 2. Riyâżü’l-cenne fî eźkâri’l-Kitâb ve’s-Sünne (Beyrut 1319). 3. el-Virdü’ş-şâfî mine’l-mevridi’ś-śâfî (Beyrut 1319). 4. Müferricü’l-kürûb ve müferriĥu’l-ķulûb (Beyrut 1323, 1424/2003). Hz. Peygamber ile diğer nebîlerden ve sâlih kişilerden rivayet edilen dua ve zikirleri içerir. 5. ed-Delâlâtü’l-vâđıĥât Ǿalâ Delâǿili’l-ħayrât. Muhammed b. Süleyman el-Cezûlî’nin salavat mecmuası üzerine yazılmış bir şerhtir (Kahire 1955). 6. CâmiǾu’ŝ-ŝenâ Ǿalellāh. Eserde hadislerde geçen veya sahâbe ile âlimlere ait olan övgü ve yakarışları bir araya getirilmiştir (Halep 1408/1988; Beyrut 1417/1996).

E) Diğer Eserleri. 1. Ħulâśatü’l-beyân fî baǾżi meǿâŝiri’s-Sulŧân ǾAbdilĥamîd Ħân (Beyrut 1312). 2. SaǾâdetü’l-meǾâd fî muvâzeneti Bânet SüǾâd (Beyrut 1315). Kâ‘b b. Züheyr’in meşhur kasidesi Hakkındadır. 3. Hâdi’l-mürîd ilâ ŧuruķi’l-esânîd (Beyrut 1317). Nebhânî, hocalarının adını ve onlardan okuduğu kitapları kaydettiği bu eserin sonunda kısa otobiyografisine de yer vermiştir. 4. İrşâdü’l-ħayârâ fî taĥźîri’l-müslimîn min medârisi’n-Naśârâ (Kahire 1322). 5. el-Beşâǿirü’l-îmâniyye fi’l-mübeşşirâti’l-menâmiyye (Beyrut 1329). 6. Ķurretü’l-Ǿayn mine’l-Beyżâvî ve’l-Celâleyn (Kahire 1338/1919, 1360). Kādî Beyzâvî ile Celâleyn tefsirlerinden yapılmış seçmelerden oluşmuştur. 7. CâmiǾu kerâmâti’l-evliyâǿ*. Binden fazla mutasavvıfın hayat hikâyesini ihtiva eden eseri (Kahire 1394/1974) Abdülhalik Duran Sahabeden Günümüze Veliler ve Kerametleri adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (I-IV, İstanbul, ts., [Hikmet Neşriyat]). 8. Sebîlü’n-necât fi’l-ĥubbi fillâh ve’l-buġżi fillâh (İstanbul 1985; Limasol 1412/1992). 9. Delîlü’l-muħtâr ilâ aħlâķi’l-aħyâr. Alışveriş ve ticaret ahlâkı ile malî ibadetler Hakkındaki rivayetleri içerir (Limasol 1408/1987).

BİBLİYOGRAFYA:

Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâǿ, II, 386-409; a.mlf., Hâdi’l-mürîd ilâ ŧuruķi’l-esânîd, Beyrut 1317, s. 56-64; Serkîs, MuǾcem, II, 1838-1842; Brockelmann, GAL Suppl., II, 764; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VIII, 218; D. D. Commins, Islamic Reform: Politics and Social Change in Late Ottoman Syria, New York 1990, s. 116-118; Muhammed Ali Hüdüv, “Yûsuf en-Nebhânî”, MevsûǾatü Beyti’l-ĥikme li-aǾlâmi’l-ǾArab, Bağdad 1420/2000, I, 619-620; Samir Seikaly, “Shaykh Yusuf al-Nabhani and the West”, Les européens vus par les libanais à l’époque ottomane (ed. Bernard Heyberger - Carsten-Michael Walbiner), Beirut 2002, s. 175-181; Seyyid Alevî b. Abbas el-Hasenî, Fihristü’ş-şüyûħ ve’l-esânîd, [baskı yeri yok] 1423/2003, s. 304-306; Amal Ghazal, “Sufism, Ijtihad and Modernity, Yusuf al-Nabhani in the Age of ‘Abd al-Hamid II”, Ar.Ott., XIX (2001), s. 239-272.

M. Sait Özervarlı