NAZMÎZÂDE MURTAZA EFENDİ
(ö. 1136/1723 [?])
Osmanlı tarihçisi.
Hayatı Hakkında yeterli bilgi yoktur. Adı Hüseyin olup Gülşen-i Şuarâ müellifi Ahdî’nin kızı tarafından torunu Nazmî mahlaslı Bağdatlı şair Seyyid Ali Efendi’nin oğludur. Bağdat’ta doğduğu, medrese tahsilini burada tamamladıktan sonra Osmanlı valilerinin maiyetinde çeşitli hizmetlerde bulunduğu ve Bağdat hazinesinde rûznâmçe halifeliğine kadar yükseldiği bilinmektedir. Bağdat’ta vefat eden Nazmîzâde’nin ölüm tarihi kaynaklarda 1133 (1721), 1134 (1722) ve 1136 (1723) olarak gösterilirse de çağdaşı Şeyhî Mehmed Efendi 1136 (1723) yılı ortalarında vefat ettiğini yazar (Vekāyiu’l-fuzalâ, II, 746-747). Mehmed Süreyya da İstanbul’a geldiğinden söz ederek 1136’da öldüğünü kaydeder (Sicill-i Osmânî, IV, 560). Ancak İstanbul’a geldiğine dair bilgi diğer kaynaklarda yer almaz. İbrâhim Müteferrika’nın kurduğu matbaada beşinci ve yedinci eser olarak basılan, İbn Arabşah’tan tercüme ettiği Târîh-i Timur-ı Gûrkân ve Gülşen-i Hulefâ’nın bulunması, onun İstanbul ilim çevrelerinde tanındığına işaret eder. Tarih, edebiyat, lugat ve dinî konularda eser bırakan Nazmîzâde “Murtaza” mahlasıyla şiirler kaleme almıştır. Ayrıca döneminde Arapça ve Farsça’dan yaptığı tercümelerle ilim çevrelerinin dikkatini çektiği anlaşılmaktadır. Şiirlerinden bir örnek Vekāyiu’l-fuzalâ’da yer alır (II, 747).
Eserleri. 1. Gülşen-i Hulefâ. Bağdat Valisi Ömer Paşa’nın talebi üzerine kaleme alınan eserde kuruluşundan itibaren 1130 (1718) yılına kadar Bağdat tarihi anlatılır. Ayrıca Mısır’daki Abbâsîler’in ortaya çıkışından yıkılışına kadarki tarihi de kaydedilir. Eserin 126-1032 (744-1623) senelerini kapsayan kısmı genel bilgiler içerse de bizzat şahit olduğu dönemle ilgili 1623-1718 yıllarına ait kısımlar oldukça ayrıntılıdır. Bu bölümde Eyüplü Hasan Paşa’nın 1130’da (1718) Huveyze ve Benî Lâm’a karşı yaptığı sefer gibi mahallî olaylar anlatılır. Bağdat’ın Osmanlı dönemi tarihi için ayrıntılı tek eser özelliği taşır, ayrıca şehirde görev yapan Osmanlı valileri Hakkında geniş mâlûmat bulunur. Nazmîzâde yer yer kullandığı kaynakları belirtir. Bunların arasında görevi sırasında ulaşabildiği resmî belgeler de vardır. Gülşen-i Hulefâ İbrâhim Müteferrika tarafından bir önsözle birlikte basılmıştır (İstanbul 1143). Esere Kerküklü Resûl Hâvî Târîhu devhati’l-vüzerâ‘ adıyla bir zeyil yazmıştır (Bağdad 1246). Gülşen-i Hulefâ’nın Fransızca bir çevirisi vardır; ayrıca Almanca ve Rusça çevirilerinin yapıldığına dair bilgiler mevcuttur (Babinger, s. 277). Mûsâ Kâzım Nûrs tarafından yapılan Arapça tercümesi basılmıştır (Necef 1971). Çok sayıda yazma nüshası bulunan eser doktora tezi olarak da hazırlanmıştır (Mehmet Karataş, Nazmizâde Murteza’nın Gülşen-i Hulefâsının Tenkitli Transkripsiyonu,
2001, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). 2. Tezkire-i Evliyâ-i Bağdâd (Câmiu’l-envâr fî menâkibi’l-ahyâr). Bağdat ve civarında medfun bulunan evliyanın hal tercümelerinden bahseder. Eserin ilk olarak 1077’de (1666) Bağdat valisi olan Uzun İbrâhim Paşa için kaleme alındığı, 1092’de (1681) dönemin Bağdat valisi olan bir başka İbrahim Paşa’nın talebiyle genişletildiği kaydedilir. Kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (meselâ bk. İÜ Ktp., TY, nr. 180, 223; Beyazıt Devlet Ktp., nr. 5136; Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1259). Eser, Seyyid Ahmed b. Hâmid el-Fahrî el-A‘recî tarafından Arapça’ya çevrilmiş, daha sonra bu çeviriyi Safâeddin Îsâ b. Mûsâ el-Bendenîcî ilâvelerle genişletmiştir (İmâd Abdüsselâm Raûf, s. 98, 100). 3. Zeyl-i Siyer-i Nâbî (Zeyl-i Dürretü’t-tâc fî sîreti sâhibi’l-mi‘râc). Nâbî’nin Veysî’ye zeyil olarak yazdığı eserin zeylidir. Amr b. Âs ve Hâlid b. Velîd seriyyelerinden başlayarak Hz. Peygamber’in vefatına kadar geçen dönemi anlatır. Bazı kütüphanelerde zeyil yerine “tetimme” veya “tekmile” adıyla kaydedilen eserin çok sayıda yazma nüshası vardır (İÜ Ktp., TY, nr. 572; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 942). 4. Tercüme-i Târîh-i Timur (Târîh-i Timurlenk, Timurnâme). Şehâbeddin İbn Arabşah’ın ǾAcâǿibü’l-maķdûr fî nevâǿib-i Tîmûr adlı eserinin Türkçe ve Farsça tercümesi olup Bağdat Valisi Ali Paşa’ya takdim edilmiştir. Türkçe çevirisine daha sonra Arapça aslından farklı olarak bazı bilgiler eklenmiştir. Nazmîzâde, İbn Arabşah’ın hâtimesinin yerine kendisi bir hâtime yazmış, ayrıca Timur’un dört oğlunun haleflerinin şecerelerini ihtiva eden bir de zeyil eklemiştir. Kitap bu haliyle Bağdat Valisi İsmâil Paşa’ya takdim edilmiştir. Eserin Türkçe çevirisi Târîh-i Timur-ı Gûrkân adıyla ve İbrâhim Müteferrika’nın önsözüyle basılmıştır (İstanbul 1142). Ancak tercüme ağır bir dille yapıldığı için daha sonra kısmen sadeleştirilip kısaltılarak yeniden neşredilmiştir (İstanbul 1277). Londra British Museum’da yer alan nüshanın (nr. 7847) İstanbul’da basılan nüshadan daha geniş olduğu kaydedilir. 5. Şerh-i Kasîde-i Ferezdak. Arap şairi Ferezdak’ın İsnâaşeriyye’nin dördüncü imamı Zeynelâbidîn Hakkında nazmettiği meşhur kasidenin Türkçe şerhidir. Şerhin sonunda Bedir, Hendek, Hayber ve Mekke’nin fethi gibi konularda bilgi verilmektedir (Tercüme-i Kasîde-i Ferezdak, Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa, nr. 542). 6. Tercüme-i Tuyûr Câriha ve Zavâri’ Sâyide (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1014). 7. Şerhu Lugat-ı Târîh-i Vassâf (Tercüme-i Târîh-i Vassâf). Vassâf tarihinin muğlak ve zor kelimelerini açıklayan şerhidir (İÜ Ktp., TY, nr. 1530; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3151). 8. Tercüme-i Kitâb-ı Fezâili’l-hayl. Dimyâtî’nin Fażlü’l-ħayl adlı eserinin Türkçe çevirisidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1665; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1824). 9. Münşeât-ı Nazmîzâde (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3322). 10. Tercüme-i Kābûsnâme. Keykâvus b. İskender b. Kābûs’un meşhur eserinin çevirisidir. Nazmîzâde, 1117’de (1705) Bağdat Valisi Hasan Paşa’nın isteği üzerine bu eseri ıslah edip yeniden tercüme etmiştir (İÜ Ktp., TY, nr. 1773, 2739, 9705). Orhan Şaik Gökyay, Nazmîzâde’nin çeviriden ziyade Mercimek Ahmed’in çevirisinde yer alan ve kullanımdan düşen Türkçe kelimeleri Arapça ve Farsça karşılıkları ile değiştirerek düzeltme yaptığını kaydeder. 11. Hey’et-i Seniyye Tercümesi (Tercüme-i Hey’eti’l-İslâmiyye). İbrâhim Karamânî’nin, Süyûtî’nin el-Heyǿetü’s-seniyye fi’l-heyǿeti’s-sünniyye adlı kitabını genişleterek yazdığı astronomiye dair Arapça eserin tercümesidir. Nazmîzâde bu eseri Bağdat Valisi Vezir Hasan Paşa’nın talebiyle tercüme etmiş ve bazı kısımlarını şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 850; Hacı Mahmud Efendi, nr. 2064). 12. Risâle fî Rub‘i Düstûri’l-müceyyeb. Astronomiye dair Türkçe kaleme alınmış bir kitaptır. Müellif bu eseri, Ömer b. Ahmed el-Çullî’nin Ebû Abdullah Muhammed Zeynî muhtasarına yazdığı şerhten faydalanarak ve kendi araştırmalarını da ekleyerek telif etmiştir. Eserin müellif nüshası Köprülü Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Mehmed Âsım Bey, nr. 345).
Bunların dışında Nazmîzâde’nin Şerhu Tecziyeti’l-emsâr ve tecziyeti’l-âsâr adlı tarihe dair hacimli bir eseri (Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 1894), bugüne ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen bir divanı ve tasavvufla ilgili Kenzü’l-Ǿirfân tercümesi olduğu
kaydedilmektedir. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teǿvîl adlı tefsirle (TSMK, III. Ahmed, nr. 43) Mevlânâ’nın Meŝnevî (Kütahya Vahîd Paşa İl Halk Ktp., nr. 1153) ve Kınalızâde Ali Efendi’nin Ahlâk-ı Alâî (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 3876) adlı eserlerinin Nazmîzâde tarafından istinsah edilen birer yazma nüshası mevcuttur.
BİBLİYOGRAFYA:
Keykâvus b. İskender, Kabusname (trc. Mercimek Ahmet, nşr. Orhan Şaik Gökyay), İstanbul 1966, neşredenin önsözü, s. XV; Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, II, 746-747; Sâlim, Tezkire, İstanbul 1315, II, 620-621; Safâeddin Îsâ el-Bendenîcî, CâmiǾu’l-envâr fî menâķıbi’l-aħyâr (nşr. Üsâme Nâsır en-Nakşibendî - Mehdî Abdülhüseyin en-Necm), Beyrut 1422/2002; Sicill-i Osmânî, IV, 560; Osmanlı Müellifleri, III, 152-154; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 515; Babinger (Üçok), s. 236-237, 274-277; Anton M. Heinen, Islamic Cosmology: A Study of as-Suyūtī’s al-Hay’a as-sanīya fī’l-hay’a as-sunnīya, Beirut 1982, s. 9; İmâd Abdüsselâm Raûf, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûne’l-ǾIrâķıyyûn, Bağdad 1983, s. 98-101; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 288, 390-392; Erdinç Gülcü, “Bağdat Tarihi Konusunda Nazmizâde Murtaza Efendinin ‘Gülşen-i Hulefâ’ Adlı Eseri Üzerine Mütalaalar”, Birinci Orta Doğu Semineri, Bildiriler, Elazığ 2004, s. 193-200; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2005, III, 1763; Necati Avcı, “Nazmizâde Murtaza Efendi ve Gülşen-i Hulefa’sı”, EÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 8, Kayseri 1992, s. 245-250.
Tahsin Özcan