NATSİR, Muhammed
(1908-1993)
Endonezyalı müslüman aydın, siyasetçi ve devlet adamı.
Batı Sumatra’nın Alahanpanjang şehrinde sömürge idaresinde çalışan bir devlet memurunun oğlu olarak dünyaya gelen Natsir (Nâsır) Hollanda diliyle eğitim veren özel ve resmî okullarda öğrenim gördü. Bandung’da liseyi birincilikle bitirdiği için Cakarta’da hukuk veya Hollanda’nın Rotterdam şehrinde iktisat okumak üzere devlet bursu kazandıysa da gitmedi ve Bandung’da kalarak bazı orta öğretim okullarında din dersi öğretmenliği yapmayı tercih etti. Öğrenciliği sırasında modernist eğilimli Engku Mudo Amin, Sudan asıllı Ahmed Surkatî, Singapur’da doğan fakat hayatının büyük kısmını Bandung’da geçiren Tamil kökenli Ahmed Hasan ve Endonezyalı müslüman aydınların babası sayılan Hacı Agus Sâlim gibi müslüman aydınlardan özel Arapça ve din dersleri aldı. Bilhassa İbn Teymiyye’nin ve Mısırlı Muhammed Abduh, M. Reşîd Rızâ, Hindistanlı Seyyid Ahmed Han, Şiblî Nu‘mânî, Seyyid Emîr Ali gibi çağdaş müslüman yazarların eserlerinden faydalanarak kendini yenilikçi dinî düşüncelere açık bir kişi olarak yetiştirdi.
Natsir siyasî faaliyetlerine Bandung’da okurken başladı. Burada İslâm Gençlik Teşkilâtı ve İslâm Birliği gibi yenilikçi dinî düşünceleri savunan teşkilâtların aktif bir üyesi ve kısa zamanda önde gelen liderlerinden biri oldu; aynı zamanda bütün muhafazakâr ve modernist eğilimli İslâmî teşkilâtların federasyonu konumundaki Endonezya Yüksek İslâm Konseyi’nin de (MIAI) üyesi idi. O yıllarda İslâm Birliği’nin başkanı Ahmed Hasan ile birlikte Pembela Islam ve Al-Lisan adlı dergilerin editörlüğünü yaptı. Bu arada İslâm Birliği’nin eğitim kolunun kurulmasında ve bu birime bağlı olarak Cakarta Yüksek İslâm Okulu gibi birçok özel okulun açılmasında önemli rol oynadı. 1940’ta yeni kurulan Endonezya İslâm Partisi’nin Bandung şubesinin başkanlığına seçildiyse de parti, Mart 1942’de Japon askerî kuvvetlerinin Endonezya adalarını işgal etmesi ve Hollanda sömürge yönetimine son vermesi neticesinde kapatıldı. Japon işgalinin ilk yıllarında sessiz kalan Natsir, daha sonra Bandung’daki Japon yönetiminin kurduğu eğitim bürosunun başkanlığını yaptı; aynı zamanda da Japonlar’la yakın iş birliği içerisinde olan yarı resmî Bandung İslâm Konseyi’nde ve Japonlar tarafından Endonezya Yüksek İslâm Konseyi’nin yerine kurulan Endonezya Müslümanları Şûra Meclisi’nde (MASYUMI) görev aldı. Bağımsızlığın ilânından (17 Ağustos 1945) sonra geçici parlamento işlevi gören Endonezya Millî Komitesi’ne (KNIP) üye seçildi ve oluşturulmasına çalışılan devlet sisteminin anayasal hukuk düzenine dayandırılmasında ve parlamenter sisteme geçişte önemli rol oynadı. II. Dünya Savaşı’nın ardından Endonezya’yı tekrar sömürge yönetimi altına almaya çalışan Hollandalılar’a karşı bağımsızlık mücadelesi verilen 1945-1949 yılları arasında müslüman halkın siyasî bilinçlenmesini geliştirmek amacıyla Endonezya Müslümanları Şûra Meclisi’nin aynı adla bir siyasî partiye dönüştürülmesine öncülük etti. Partinin kurulmasından sonra gençlik kolları başkanlığına, dört yıl sonra da (1949) genel başkanlığına seçildi ve yaklaşık on yıl bu görevi yürüttü.
Ocak 1946’da meclis tarafından enformasyon bakanı seçilen Natsir yerini daha sonra kurulan hükümetlerde de korudu (1946-1948). Hollandalılar’la yapılan görüşmelerde karşı tarafın yerleştirmeye çalıştığı federal sistemin aksine Endonezya’nın üniter devlet sistemini benimseyen görüşünü savunmada önemli bir rol üstlendi. 1950’de devlet başkanı Sukarno tarafından kendisine en büyük partinin başkanı sıfatıyla hükümet kurma görevi verildi. Fakat ikinci büyük parti olan Endonezya Milliyetçi Partisi ile bir koalisyon hükümeti kurma çalışmaları başarısızlıkla sonuçlanınca ancak yedi ay süreyle görev yapan dışarıdan destekli bir azınlık hükümeti kurabildi. Başbakanlıktan ayrıldıktan sonra Pakistan, Türkiye ve Burma gibi ülkelere çeşitli ziyaretlerde bulundu. Aynı dönemde Tunus, Cezayir ve Malezya’nın bağımsızlık mücadelelerini destekledi ve Filistin meselesinin çözümü için 1956’da uluslararası bir konferans düzenlenmesini sağladı. 195O’li yılların sonlarına doğru yönetime karşı çıkarak önemli bir muhalif lider haline gelen Natsir, 1959’da Sukarno’nun devlet başkanlığına kuvvetli yetkiler veren “güdümlü demokrasi” fikrini uygulamaya ve komünist çevrelerin devlet içinde etkili olmaya başlaması üzerine Orta Sumatra’ya giderek Endonezya Müslümanları Şûra Meclisi ileri gelenleri ve buradaki bazı ayrılıkçı askerî liderlerle birlikte alternatif bir hükümet kurdu. Endonezya Cumhuriyeti devrimci hükümeti adıyla anılan bu hükümet üç yıl boyunca merkezî otoriteye karşı gerilla savaşı yürüttü. Bu arada Endonezya Müslümanları Şûra Meclisi Partisi 1960 yılında ayrılıkçı hareketlere destek verdiği gerekçesiyle kapatıldı; Natsir ve arkadaşları da merkezî hükümetin genel af ilân etmesi karşılığında teslim oldular. Ancak Natsir, arkadaşları af kapsamına alınırken başka yıkıcı faaliyetlerde bulunduğu gerekçesiyle tutuklandı ve 1967 yılına, yani General Suharto’nun yönetime el koymasına kadar hapiste kaldı.
Natsir, Suharto döneminin ilk yıllarında Endonezya Müslümanları Şûra Meclisi’ni canlandırma çalışmalarına katılarak tekrar siyasetle ilgilenmeye başladıysa da askerî çevrelerin buna engel olması üzerine dinî ve sosyal içerikli faaliyetlere yöneldi ve 1968’de Endonezya İslâm Davet Konseyi (DDII) adında bir tebliğ teşkilâtının kurulmasına öncülük etti. 1980 yılında muhalif bir grubun hazırladığı demokratikleşme taleplerini içeren bir bildiriyi imzaladığı için diğer katılımcılarla birlikte onun da çeşitli sivil ve siyasî haklarına kısıtlama getirildi. Bazı mahallî İslâmî teşkilât üyeliklerinin yanı sıra ölümüne kadar (6 Şubat 1993) merkezi Pakistan Karaçi’de bulunan Dünya İslâm Kongresi’nin (WMC) başkan yardımcılığını ve merkezi Suudi Arabistan’da bulunan Râbıtatü’l-âlemi’l-İslâmî’nin kurucu meclis üyeliğini yapan Natsir, hem Endonezya’da hem diğer İslâm ülkelerinde büyük bir prestije sahipti. Son on üç yılında ülke içinde ve dışındaki faaliyetlerine sınırlama getirilmiş olmasına rağmen
Cakarta’daki evi ve bürosu her kesimden gelen ziyaretçilerin başvurduğu bir danışma merkezi durumundaydı.
Yüksek öğrenim görmemesine ve tam anlamıyla bir entelektüel olmamasına rağmen hareket adamlığının yanında aynı zamanda bir fikir adamı olan Natsir daima, ülkenin birliğinin ancak İslâm kardeşliği ve müslüman milliyetçiliğiyle sağlanabileceğini savunmuştur. İslâmiyet’in Endonezya’da iyi bir konuma gelmesinin de müslümanların güçlü bir entelektüel temeli bulunan aydınlara sahip olmaları ile gerçekleşebileceğine inanıyordu. Onun ilk cumhurbaşkanı Sukarno ile polemiğe girmesinin ve zamanla tamamen ters düşmesinin sebebi de bu görüşleriyle Sukarno’nun Endonezya’nın bağımsızlık mücadelesini ırka dayalı bir milliyetçilik ve laiklik temellerine dayandırmasına karşı çıkmasıdır. İslâm’da dinle siyasetin iç içe olduğunu ileri süren Natsir kurulacak devletin İslâmî temellere oturtulmasını istiyordu. Natsir İslâmiyet’i aynı zamanda müslümanların ideolojisini şekillendiren bir din olarak görüyor, İslâm’da din ve devlet işlerinin ayrılmadığını, dinin insanlara politik hayatla ilgili birçok ahlâkî prensip getirdiğini vurguluyordu. Ayrıca İslâmiyet’in çeşitli hususlarda demokrasiyle uyum sağlayabileceğini, zira istişareye büyük önem verdiğini söylüyor ve bir “dinî temelli demokrasi” kavramından bahsediyordu.
Eserleri. Islam Sebagai Ideologi (İdeoloji olarak İslâm, Jakarta 1951); Sumbangan lslam Bagi Perdamaian Dunia (Dünya barışına İslâm’ın katkıları, Jakarta 1953); Capita Selecta (Seçme yazılar, I, Bandung-The Hague 1954, II, Jakarta 1957, III, Jakarta 1996); Islam Sebagai Dasar Negara (Devletin temeli olarak İslâm, Bandung 1957); Fıkhud Dawah (Davetin kuralları, Jakarta 1969); Mencari Modus Vivendi Missi Kristen dan Dakvah Islam di Indonesia (Endonezya’da hıristiyan misyonerliği ve İslâm daveti arasında orta yol arayışı, Jakarta 1971); Islam dan Kristen di Indonesia (Endonezya’da İslâm ve Hıristiyanlık, Bandung 1972); Tugas dan Peranan Ulama (Ulemânın görevi ve rolü, Jakarta 1972); Mempersatukan Umat Islam (İslâm ümmetinin birleşmesi, Jakarta 1983); Agama dan Moral (Din ve ahlâk, Jakarta, ts.).
BİBLİYOGRAFYA:
H. M. Federspiel, Persatuan lslam: Islamic Reform in Twentieth Century Indonesia, Ithaca 1970, s. 16, 89, 92, 141-143, 168-169; D. Noer, The Modernist Muslim Movement in Indonesia 1900-1942, Singapore 1973, s. 88-89, 260-262, 287-295, 322-324; a.mlf., Partai lslam di Pentas Nasional 1945-1965, Jakarta 1987, s. 60, 130-137, 202-215, 354-358, 369-371, 377; Jusuf Abdullah Puar, Muhammad Natsir 70 Tahun: Kenang-Kenanggan Hidup dan Penjuangan, Jakarta 1978; Pak Natsir 80 Tahun (ed. E. Saifuddin Anshary), Jakarta 1988; A. Rosidi, Muhammad Natsir: Sebuah Biografi, Jakarta 1989; İsmail Hakkı Göksoy, Endonezya’da İslâm ve Hollanda Sömürgeciliği, Ankara 1995, s. 137, 219-220, 225-226, 259, 263; a.mlf., “Hacı Agus Sâlim”, DİA, XIV, 439-440; G. McT. Kahin, “In Memoriam: Mohammad Natsir (1907-1993)”, Indonesia, LVI, Ithaca 1993, s. 158-165; Yusril Ihza, “Combining Activism and Intellectualism: The Biography of Mohammad Natsir (1908-1993)”, Studia lslamika, II/1, Jakarta 1995, s. 111-147; Ensiklopedi Indonesia (ed. Hassan Shadily), Jakarta 1983, IV, 2342-2343; “Nâśır, Muĥammed”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyyetü’l-Ǿâlemiyye, Riyad 1419/1999, XXV, 34-35; “Natsir, Mohammad”, Ensiklopedi Islam, Jakarta 1999, IV, 21-22.
İsmail Hakkı Göksoy