NÂTIK-BİLHAK
(الناطق بالحق)
Ebû Tâlib en-Nâtık-Bilhak Yahyâ b. el-Hüseyn b. Hârûn b. el-Hüseyn ez-Zeydî el-Alevî et-Tâlibî (ö. 424/1033)
Taberistan Zeydîliği imamlarından.
340 (951) yılında Âmül’de doğdu. Soyu, İmâmiyye’ye mensup olduğu belirtilen babası Hüseyin b. Hârûn tarafından Zeyd b. Ali vasıtasıyla Hz. Ali’ye ulaşır. Annesi Ümmü’l-Hasan bint Ali b. Abdullah’tır. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra Ebü’l-Abbas Ahmed b. İbrâhim el-Hasenî’den fıkıh, Ebû Abdullah el-Basrî’den kelâm dersleri aldı; çeşitli hocalardan başta fıkıh usulü olmak üzere temel ilimleri tahsil etti. Başlangıçta kendisinin ve ağabeyi Müeyyed-Billâh’ın İmâmiyye’ye mensup olduğu ve daha sonra Zeydiyye’ye intisap ettikleri nakledilir (Hâkim el-Cüşemî, s. 127). Kısa zamanda ders okutmaya ve eser telif etmeye başladı (Humeyd b. Ahmed el-Muhallî, s. 317-318). Hayatını Taberistan, Deylem ve Cürcân’da geçiren Nâtık-Bilhak, aralarında İbn Ebü’t-Tayyib diye anılan Ebü’l-Hasan Ali b. Abdullah’ın da bulunduğu çok sayıda talebe yetiştirdi. Cüşemî’ye göre bir müddet Bağdat’ta bulundu; bu esnada devlet ricaliyle irtibat kurmadığı gibi Abbâsîler’in sembolü olan siyah elbise de giymedi. Cürcân’a dönerek ilmî faaliyetlerine burada devam etti (Nüħab min Kitâbi Cilâǿi’l-ebśâr, s. 125).
Ağabeyi Müeyyed-Billâh’ın 411 (1021) yılında (bazı kaynaklarda 421/1030; bk. a.g.e., s. 124) vefatından sonra Taberistan Deylem Zeydî imamlarının beşincisi olarak kendisine biat edildi. Kaynaklarda ağabeyinin siyasî mücadeleleri Hakkında geniş bilgi bulunduğu halde Nâtık-Billâh’ın gerek imâmet öncesi gerekse imâmeti dönemindeki faaliyetlerine yönelik açıklamaların bulunmaması dikkat çekicidir. Bu husus onun imâmet öncesinde ağabeyi ile beraber bulunması, imâmet döneminde ise hayatının sakin geçmiş olmasıyla açıklanabilir. Cüşemî, Müeyyed-Billâh’ın yaşça Nâtık’tan küçük olduğu halde ondan önce imâmete geçtiğini, ondan önce vefat ettiğini ve Nâtık’ın imâmet devrinin kısa sürdüğünü belirtir (a.g.e., s. 125). Ancak iki kardeşin ölüm tarihleri arasında çoğunluğun kabulüne göre on üç yıl gibi uzun sayılabilecek bir sürenin olduğu unutulmamalıdır (krş. Humeyd b. Ahmed el-Muhallî, s. 320). Nâtık-Billâh’ın, kardeşinin imâmeti süresince onun yanında yer aldığı ve Büveyhîler’e karşı girişilen isyanlara katıldığı muhakkaktır. Kendi imâmeti döneminde ise büyük bir ihtimalle kardeşinin siyasî mücadelelerinde arzu ettiği başarıya ulaşamamasını dikkate alarak silâhlı faaliyetlere ilgi duymamış, devrin idarecilerine karşı ılımlı bir politika takip etmiştir. Nitekim kaleme aldığı bir eserini Ziyârî Hükümdarı Menûçihr’in veziri Hasan el-Musâibî’ye ithaf etmiştir (Yaşaroğlu, s. 151). Nâtık, imâmeti boyunca Zeydî gelenek çerçevesinde emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker ilkesi doğrultusunda bir hayat sürmüş, Deylem’de veya daha kuvvetli rivayetlere göre Âmül’de vefat etmiştir (Humeyd b. Ahmed el-Muhallî, s. 320-321). Takvâ, zühd ve fazilet sahibi olan Nâtık’ın Ebû Hâşim Muhammed adında bir oğlunun bulunduğu belirtilmiştir.
Eserleri. 1. el-Ĥadâǿiķ fî aħbâri źevi’s-sevâbıķ. İmamların hayatıyla ilgili hacimli bir eserdir. 2. el-İfâde fî târîħi’l-eǿimmeti’s-sâde. Önceki eserin ihtisar edilmiş şekli olup Hz. Ali, Hasan ve Hüseyin, Zeynelâbidîn ve oğlu Zeyd b. Ali, oğlu Yahyâ ile Muhammed b. Abdullah en-Nefsüzzekiyye’yi ve Zeydî imamlarının hayatını, kişiliklerini ve biat almalarını konu edinen eserin önemli bir bölümünü Wilferd Madelung yayımlamış (Aħbâru eǿimmeti’z-Zeydiyye, içinde Beyrut 1987, s. 77-118), daha sonra tamamını İbrâhim b. Mecdüddin el-Müeyyedî ve Hâdî b. Hasan el-Hamzî neşretmiştir (Sa‘de 1422/2001). 3. el-Emâlî (Emâliyü Ebî Ŧâlib). Ca‘fer b. Ahmed b. Abdüsselâm tarafından derlenmiş ve Teysîrü’l-meŧâlib fî emâlî Ebî Ŧâlib diye adlandırılmıştır. Birkaç defa hatalı okumalarla basılan eseri Yahyâ Abdülkerîm el-Fudayl (Beyrut 1395/1975) yayımlamıştır (Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 1121). 4. et-Taĥrîr fi’l-keşf Ǿan nuśûśi’l-eǿimme en-neĥârîr. Zeydî fıkhının önemli eserlerinden olan kitabın çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 698). 5. Şerĥu’t-Taĥrîr. et-Taĥrîr’in on iki cilt halinde genişletilmiş şerhidir. 6. CâmiǾu’l-edille (CevâmiǾu’l-edille). Fıkıh usulüyle ilgilidir. 7. Kitâbü’d-DiǾâme fî teŝbîti’l-İmâme. İmâmet anlayışını Zeydî bakış açısıyla ele alan bir eserdir. 8. el-Müczî fî uśûli’l-fıķh. İki cilttir. 9. Mebâdiǿü’l-edille fî uśûli’d-dîn. Bazı kaynaklarda Kitâbü’l-Mebâdî diye de anılan eser kelâm konularını Zeydî-Mu‘tezilî yaklaşımla ele almaktadır (müellifin eserleri ve nüshalarıyla ilgili olarak bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 697-698; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 1121-1123).
BİBLİYOGRAFYA:
Nâtık-Bilhak, el-İfâde fî târîħi’l-eǿimmeti’s-sâde (nşr. İbrâhim b. Mecdüddin b. Muhammed el-Müeyyedî - Hâdî b. Hasan b. Hâdî el-Hamzî), Sa‘de 1422/2001, neşredenlerin girişi, s. 5-16; Hâkim el-Cüşemî, Nüħab min Kitâbi Cilâǿi’l-ebśâr (nşr. W. Madelung, Aħbâru eǿimmeti’z-Zeydiyye içinde), Beyrut 1987, s. 123-127; Humeyd b. Ahmed el-Muhallî, el-Ĥadâǿiķu’l-verdiyye fî menâķıbi eǿimmeti’z-Zeydiyye (a.e. içinde), s. 317-321; İbn İsfendiyâr, Târîħ-i Ŧaberistân (nşr. Abbas İkbâl-i Âstiyânî), [baskı yeri ve tarihi yok], s. 101-102; Brockelmann, GAL, I, 402; Suppl., I, 697-698; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 518; Ziriklî, el-AǾlâm, VIII, 141; Eymen Fuâd Seyyid, Meśâdiru târîħi’l-Yemen fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 91-92; Ahmed Mahmûd Subhî, ez-Zeydiyye, Kahire 1404/1984, s. 590; Ebü’l-Feth Hakîmyân,
ǾAleviyyân-ı Ŧaberistân, Tahran 1368 hş., s. 114-115; Hasan Yaşaroğlu, Taberistan Zeydîleri (doktora tezi, 1998), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 150-151; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, AǾlâmü’l-müǿellifîne’z-Zeydiyye, Amman 1420/1999, s. 1121-1123; M. Ebû Bekir b. Ali v.dğr., İstidrâkât Ǿalâ târîħi’t-türâŝi’l-ǾArabî, Cidde 1422, V, 304-305; W. Madelung, “Zu einigen Werken des Imams Abū Tālib an-Nātık bi’l-Haqq”, Isl., LXIII (1986), s. 5-10.
İlyas Üzüm