NÂSIRÜDDİN el-ELBÂNÎ
(1914-1999)
(ناصر الدين الألباني)
Son devir hadis âlimi.
Arnavutluk’un İşkodra şehrinde doğdu. Nâsırüddin el-Elbânî’nin babası Nuh Necâti dinî eğitimini İstanbul’da tamamlamış bir âlimdi. Arnavutluk Cumhurbaşkanı Ahmed Zogu’nun 1924 yılından itibaren ülkenin kontrolünü tamamen ele geçirip müslümanlara baskı yapmaya başlamasından sonra ailesiyle birlikte Şam’a göç etti. Nâsırüddin temel eğitimini ailesinden aldı ve ilk öğrenimini Şam’da tamamladı. Babasından Kur’an, sarf, nahiv, belâgat gibi ilimleri, Şam’ın tanınmış âlimlerinden Muhammed Saîd el-Burhânî’den fıkıh okudu ve fasih Arapça’yı öğrendi. Muhammed Behcet el-Baytâr’ın derslerine devam etti. Bir ara ticaretle meşgul oldu, babasının mesleği olan saat tamirciliği yaptı, boş kalan zamanlarında da kitap okumaya çalıştı. Yirmi yaşlarında iken, M. Reşîd Rızâ’nın çıkardığı Mecelletü’l-Menâr’da okuduğu bazı yazılar kendisini Selefî anlayışı benimsemeye ve hadis ilmiyle meşgul olmaya yöneltti.
Elbânî, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki nâdir hadis yazmalarını inceledi. Geleneksel rivayet metodu olan icâzetin gerekliliğine inanmamakla birlikte Muhammed Râgıb et-Tabbâh’tan hadis rivayeti için icâzet de aldı. Başta Fihrisü’l-maħŧûŧâti’ž-Žâhiriyye fî ilmi’l-ĥadîŝ olmak üzere (Dımaşk 1970) değişik konularda yazma eser fihristleri hazırladı. Bazı özel kütüphanelerdeki yazmalara da işaret edip ilim dünyasının haberdar olmadığı pek çok yazma eseri ortaya çıkardı. Ayrıca talebelere haftada iki gün ders vererek Buhârî, İbn Hacer el-Askalânî, İbn Kayyim el-Cevziyye, Sıddîk Hasan Han, Ahmed Muhammed Şâkir, Nevevî, Münzirî ve İbn Dakīkul‘îd’in bazı eserlerini okuttu. 1961-1963 yıllarında Medine’de el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de ders verdi. Dımaşk’a döndükten sonra ilmî çalışmalarına devam etti. Muhammed Züheyr eş-Şâvîş, Muhammed İbrâhim Şakrâ, Ömer Süleyman el-Eşkar, Abdurrahman Abdülhâliķ, Mahmûd Mehdî el-İstanbûlî, Hayreddin Vanlî, Hamdî Abdülmecîd es-Silefî’nin de aralarında bulunduğu pek çok kimse onun tetkik ve tenkit yöntemini benimsedi. Muhammed Meczûb et-Tartûsî, Abdülkādir el-Arnaût, Şuayb el-Arnaût, Abdurrahman el-Bânî ve İsâm el-Attâr gibi muhakkikler de onun metodundan faydalandı.
Çeşitli ilmî çalışmalara katılan Elbânî, Mısır ve Suriye’nin birleştiği dönemde hadis kitaplarının tahkiki ve neşrini gerçekleştirmek üzere kurulan hadis heyetine seçildi. Hindistan’daki Câmiatü’s-Selefiyye’de bulunan Meşyehatü’l-hadîs’in başına geçmesi istendiyse de o sırada Hindistan ile Pakistan arasında cereyan eden savaş
yüzünden bu görevi kabul etmedi. 1968’de Mekke Câmiatü Ümmi’l-kurâ kısmü’d-dirâsâti’l-İslâmiyyeti’l-ulyâ’nın başına geçme teklifini de reddetti. 1975-1977 yıllarında Medine’deki el-Câmiatü’l-İslâmiyye’nin yüksek meclisinde üyelik yaptı. Körfez ülkeleri, Kahire, İskenderiye, Kudüs, Beyrut, Mağrib yanında İspanya, İngiltere ve Hollanda gibi ülkelere seyahatler gerçekleştirdi. Gırnata’da, Katar’ın Doha şehrinde ve İngiltere’de hadisle ilgili konferanslar verdi. 1999’da hadis ilmine katkıları sebebiyle kendisine Melik Faysal İslâm Araştırmaları ödülü verildi. 1980 Temmuzundan itibaren Amman’a yerleşti ve hayatının sonuna kadar burada yaşadı. Vefatından bir süre önce Silsiletü’l-eĥâdîŝi’ż-żaǾîfe’nin telifini çocukları ve torunlarının yardımıyla sürdürebildi. 2 Ekim 1999’da Amman’da vefat etti. Vasiyeti gereği kütüphanesi, elindeki ilmî malzeme ve henüz tamamlanmamış çalışmaları Medine’deki Mektebetü’l-Câmiati’l-İslâmiyye’ye bağışlandı. “Hadis ilimlerinde asrın müceddidi, asrın muhaddisi” diye anılan Elbânî’nin çalışmaları bilimsel bir kaygıdan ziyade insanların gündelik hayatını şekillendirmeye yönelikti. Sünnetin İslâm’daki yerini belirlemeye gayret eden Elbânî, İslâm’ı her türlü bid‘attan arındırmayı ve yeni nesillerin sahih esaslara göre yetiştirilmesini amaçlıyordu.
Nâsırüddin el-Elbânî’nin etkisi altında kaldığı kişilerin başında Takıyyüddin İbn Teymiyye, İbn Kayyim el-Cevziyye ve Muhammed b. Abdülvehhâb gelir. Bunların mezhepleri benimsemeyip geleneksel düşünceyi dikkate almama, Kitap ve Sünnet’e vurgu yapma, bid‘at ve hurafelere şiddetle karşı çıkma şeklinde özetlenebilecek düşünce çizgisi onun eserlerinde ve rivayetlerle ilgili değerlendirmelerinde açıkça görülür. Ancak zaman zaman bu âlimleri eleştirmekten geri kalmamıştır. Elbânî, görüşleri ve tutumu sebebiyle pek çok âlim tarafından tenkit edilmiş, ayrıca klasik kaynaklarda yer alan hadisleri sahih ve zayıf diye ayırarak farklı çalışmalar şeklinde neşretmesi yüzünden şiddetle eleştirilmiş ve eserleri üzerine reddiyeler yazılmıştır. Habîburrahman el-A‘zamî’nin Erşed es-Selefî imzası ile yayımlanan el-Elbânî şüźûźuhû ve aħŧâǿühû (Küveyt, ts.; eser Hindistan, Mısır, Beyrut ve Amman’da da birçok defa neşredilmiştir), Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk’ın el-Ķavlü’l-muķnîǾ fi’r-red Ǿale’l-Elbânî el-mübtediǾ (Tanca 1986), Ahmed Abdülgafûr Attâr’ın Veyleke âmîn tefnîdü baǾżı ebâŧîli Nâśır el-Elbânî (Tâif, ts.), Mahmûd Saîd Memdûh’un Tenbîhü’l-müslim ilâ teǾaddi’l-Elbânî Ǿalâ Śaĥîĥi Müslim (yayın yeri yok, 1987), Hasan b. Ali es-Sekkāf’ın Tenâķużâtü’l-Elbânî el-vâđıĥât fîmâ vaķaǾa lehû fî taśĥîĥi’l-eĥâdîŝi ve tađǾîfihâ min aħtâǿ ve ġalaŧât (Amman 1412/1992), Es‘ad Sâlim Teyyim’in Beyânü evhâmi’l-Elbânî fî taĥķīķıĥî li-kitâbi Fażli’ś-śalâti Ǿale’n-nebî (Amman 1420/1999) adlı eserleri reddiyelerden bazılarıdır (diğer reddiyeler için bk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Selmân, I, 288-307). Elbânî bu eleştirilerden haklı bulduklarını dikkate almış, bazı reddiyelere de cevap yazmıştır. Dımaşk’ta çalışmalarını sürdürdüğü sırada yaptığı seyahatlerde savunduğu fikirleri yayma imkânı bulmakla beraber halkın, resmî makamların ve tarikatların şiddetli muhalefetiyle karşılaşmış, zaman zaman bu yüzden hapse girdiği ve sınır dışı edildiği olmuştur.
Eserleri. İbrâhim Muhammed el-Ali, Elbânî’nin 221 (Muĥammed Nâśırüddîn el-Elbânî, s. 57-113), Ömer Ebû Bekir 217 (el-İmâmü’l-müceddid, s. 69-82) eser kaleme aldığını belirtmiştir. A) Hadislerin Sıhhatini Değerlendirme Çalışmaları. Silsiletü’l-eĥâdîŝi’ś-śaĥîĥa ve şeyǿün min fıķhihâ ve fevâǿidihâ (on bir cilt halindeki eserde belli bir tasnif metodu gözetilmeden sahih hadisler geniş açıklamalarla değerlendirilmiştir, Beyrut-Riyad 1995); Silsiletü’l-eĥâdîŝi’ż-żaǾîfe ve’l-mevżûǾa ve eŝeruhe’s-seyyiǿü fi’l-ümme (yine belli bir tasnife uyulmadan zayıf ve mevzû rivayetlerin derlendiği eser dört cilt halinde neşredilmiştir, Riyad 1996, 2001); Muħtaśaru Śaĥîĥi’l-Buħârî (I-IV, Beyrut 1979; Riyad, ts.); Śaĥîĥu’t-Terġīb ve’t-terhîb (I-III, Beyrut 1402/1982, 1406/1986; Riyad 1408/1988, 1421/2000); ŻaǾîfü’t-Terġīb ve’t-terhîb (I-II, Riyad, ts.); Śaĥîĥu’l-CâmiǾi’ś-śaġīr ve ziyâdâtüh (I-IV, Riyad 1986; Beyrut 1990); ŻaǾîfü’l-CâmiǾi’ś-śaġīr ve ziyâdâtüh (I-II, Beyrut 1979); Śaĥîĥu Süneni Ebî Dâvûd (I-III, Riyad 1989); ŻaǾîfü Süneni Ebî Dâvûd (Beyrut 1991); Śaĥîĥu Süneni’t-Tirmiźî (I-III, Beyrut 1988); ŻaǾîfü Süneni’t-Tirmiźî (Beyrut 1991); Śaĥîĥu Süneni’n-Nesâǿî (I-III, Beyrut 1988); ŻaǾîfü Süneni’n-Nesâǿî (Beyrut 1990); Śaĥîĥu Süneni İbn Mâce (I-II, Beyrut 1986; Riyad 1986); ŻaǾîfü Süneni İbn Mâce (Beyrut 1988); Śaĥîĥu Mevâridi’ž-žamǿân (I-II, Riyad 1422/2002); ŻaǾîfü Mevâridi’ž-žamǿân (Riyad 1422/2002).
B) Hadislere Dayanarak Yaptığı Çalışmalar. el-Ĥadîŝü ĥüccetün bi-nefsihî fi’l-Ǿaķāǿid ve’l-aĥkâm (baskı yeri ve tarihi yok); eseri Mehmet Kubat, Hadis Üzerine Selefî bir Yaklaşım adıyla Türkçe’ye çevirmiştir [İstanbul 1992]; eŝ-Ŝemerü’l-müsteŧâb fî fıķhi’s-sünne ve’l-kitâb (baskı yeri ve tarihi yok); Vücûbü’l-aħź bi-ĥadîŝi’l-âĥâd fi’l-Ǿaķāǿid (Amman 2002); Menziletü’s-sünne fi’l-İslâm (baskı yeri ve tarihi yok); eź-Źebbü’l-aĥmed Ǿan Müsnedi’l-İmâm Aĥmed (Beyrut 1999); er-Reddü’l-müfhim Ǿalâ men ħâlefe’l-Ǿulemâǿe ve teşeddede ve taǾaśśabe (Amman 1421); Śıfatü śalâti’n-nebî (Beyrut 1971; Riyad, ts.; müellifin Telħîśu Śıfati śalâti’n-nebî adıyla ihtisar edilip yayımladığı eser [Dımaşk 1973] Türkçe’ye tercüme edilmiştir [trc. Yunus Vehbi Yavuz - Selman Başaran, Hz. Peygamber’in Namaz Kılma Şekli, İstanbul 2002; trc. Osman Arpaçukuru, aynı isimle, İstanbul 2004]); Ĥükmü târiki’ś-śalât (Riyad 1412); Śalâtü’t-terâvîĥ (Riyad 1421); Taĥźîrü’s-sâcid min ittiħâźi’l-ķubûri mesâcid (Dımaşk 1377/1957; Beyrut 1972, 1979); el-İsrâǿ ve’l-miǾrâc (Amman 1421/2000); Ķıyâmü Ramażân (Dımaşk 1978); Ĥiccetü’n-nebî (Dımaşk 1967; Beyrut 1399); et-Tevessül aĥkâmühû ve envâǾuhû (Beyrut 1986, 1990); el-Ecvibetü’n-nâfiǾa Ǿan esǿileti lecneti mescidi’l-câmiǾa (baskı yeri ve tarihi yok); Aĥkâmü’l-cenâǿiz ve bideǾihâ (Dımaşk 1969; Beyrut 1969; müellif daha sonra bu eserini Telħîśu aĥkâmi’l-cenâǿiz adıyla ihtisar etmiştir [Amman 1981; Riyad 1410]); Âdâbü’z-zifâf fi’s-sünneti’l-muŧahhara (Beyrut 1968, 1409; trc. Ali Arslan, Hadis-i Şeriflere Göre Evlenme Âdâbı, İstanbul, ts.); Ĥicâbü’l-merǿeti’l-müslime fi’l-Kitâb ve’s-Sünne (Beyrut 1969, 1978; Cilbâbü’l-merǿeti’l-müslime ismiyle yayımlanan eseri [Amman 1413] müellif Telħîśu Ĥicâbi’l-merǿeti’l-müslime adıyla özetleyerek neşretmiştir [baskı yeri ve tarihi yok]); Ķıśśatü’l-mesîĥ ed-deccâl ve nüzûli ǾÎsâ Ǿaleyhi’ś-śalâtü ve’s-selâm (Amman 1396); Naśbü’l-mecânîķ li-nesfi ķıśśati’l-Ġarânîķ (Dımaşk 1949, 1952; Beyrut 1417/1996); Naķdü nuśûś ĥadîŝiyye fi’ŝ-ŝeķāfeti’l-İslâmiyye (Dımaşk 1967).
C) Tahkik-Tahrîc-Ta‘lîk Çalışmaları. İbn Duveyyân, Menârü’s-sebîl fî şerĥi’d-delîl (Hanbelî fıkhında delil olarak kullanılan 2707 hadisi ihtiva eden bu eser üzerinde uzun yıllar çalışan Elbânî onu İrvâǿü’l-ġalîl fî taħrîci eĥâdîŝi Menâri’s-sebîl adıyla neşretmiş [I-X, Beyrut-Dımaşk 1979, 1985], daha sonra bunu Muħtaśaru İrvâǿi’l-ġalîl fî taħrîci eĥâdîŝi Menâri’s-sebîl ismiyle ihtisar etmiştir [Beyrut 1405/1985]); Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Îmân (Dımaşk 1385/1966; Beyrut 1983; Küveyt 1985); İbn Ebû Şeybe, Kitâbü’l-Îmân
(Küveyt 1985); Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Kitâbü’l-Ǿİlm (Küveyt 1985); Tirmizî, eş-Şemâǿilü’l-Muĥammediyye (Amman 1985; Elbânî bu eseri Muħtaśarü’ş-Şemâǿili’l-Muĥammediyye adıyla özetlemiştir [yayın yeri ve tarihi yok]); İbn Ebû Âsım, Kitâbü’s-Sünne (Elbânî bu eserin geniş dipnotlarına Žılâlü’l-cenne fî taħrîci’s-Sünne ismini vermiş [I-II, Beyrut 1400/1980], ayrıca fihristini neşretmiştir [Beyrut 1409]); İsmâil b. İshak el-Cehdamî, Fażlü’ś-śalât Ǿale’n-nebî (Beyrut 1397); İbn Huzeyme, eś-Śaĥîĥ (I-IV, Beyrut 1395/1975; Elbânî, Muhammed Mustafa el-A‘zamî tarafından neşre hazırlanan bu eserdeki hadislerin tahrîcini yapmıştır); Rabaî, Taħrîcü eĥâdîŝi Feżâǿili’ş-Şâm (Dımaşk 1959); Hatîb el-Bağdâdî, İķtiżâǿü’l-Ǿilm el-Ǿamel (Beyrut 1404/1984; Küveyt 1985); Nevevî, Riyâżü’ś-śâliĥîn (Beyrut 1979); Hatîb et-Tebrîzî, Mişkâtü’l-Meśâbîĥ (I-III, Dımaşk 1961; Beyrut 1405/1985); İbn Teymiyye, el-Kelimü’ŧ-ŧayyib (Beyrut 1977, 1985); İbn Ebü’l-İz, Şerĥu’l-ǾAķīdeti’ŧ-Ŧaĥâviyye (Dımaşk 1381/1961; Beyrut 1971, 1988; eser Elbânî’nin de aralarında bulunduğu bir heyet tarafından neşredilmiştir [DİA, XIX, 469]); Cemâleddin el-Kāsımî, Iślâĥu’l-mesâcid mine’l-bidaǾi ve’l-Ǿavâǿid (Beyrut 1403) ve el-Mesĥ Ǿale’l-cevrabeyn (Beyrut, ts.); Yûsuf el-Kardâvî, Ġāyetü’l-merâm fî taħrîci eĥâdîŝi’l-ĥelâl ve’l-ĥarâm (Beyrut 1405) ve Taħrîcü eĥâdîŝi kitâbi Müşkileti’l-faķr (Beyrut 1405/1984); Seyyid Sâbık, Tamâmü’l-minne fi’t-taǾlîķ Ǿalâ Fıķhi’s-sünne (Amman 1987).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed el-Meczûb, ǾUlemâǿ ve müfekkirûn Ǿaraftühüm, Kahire, ts. (Dârü’l-i‘tisâm), I, 287-326; Muhammed b. İbrâhim eş-Şeybânî, Ĥayâtü’l-Elbânî ve âŝâruhû ve ŝenâǿü’l-Ǿulemâǿ Ǿaleyh, Küveyt 1407/1987, I-II; Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan b. Selmân, Kütübün ĥaźźere minhe’l-Ǿulemâǿ, Beyrut 1415/1995, I, 288-307; İbrâhim Muhammed el-Ali, Muĥammed Nâśırüddîn el-Elbânî muĥaddiŝü’l-Ǿaśr ve nâśırü’s-sünne, Dımaşk 1422/2001; İsâm Mûsâ Hâdî, Ĥayâtü’l-Ǿallâme el-Elbânî raĥimehullāh bi-ķalemihî, Amman 1422; a.mlf., Muĥaddiŝü’l-Ǿaśr el-İmâm Muĥammed Nâśırüddîn el-Elbânî kemâ Ǿaraftü, [baskı yeri yok] 1423/2003 (Dârü’s-Sıddîk); Ömer Ebû Bekir, el-İmâmü’l-müceddid el-Ǿallâmetü’l-muĥaddiŝ Muĥammed Nâśırüddîn el-Elbânî, Amman, ts. (Beytü’l-efkâri’d-devliyye); Isuf Ahmeti, “Muhammed Nasrudin al-Albani”, Studime Orientale, I, Prishtine 2001, s. 239-241; İbrahim Hatiboğlu, “Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî (1332-1420/1914-1999)”, Hadis Tetkikleri Dergisi, I/2, İstanbul 2003, s. 219-223; Kamaruddin Amin, “Nâśiruddîn al-Albânî on Muslim’s Śaĥîĥ: A Critical Study of his Method”, Islamic Law and Society, XI/2, Leiden 2004, s. 149-176.
İbrahim Hatiboğlu