NÂSIHÎ

(الناصحي)

Ebû Muhammed Abdullāh b. Hüseyn en-Nâsıhî en-Nisâbûrî (ö. 447/1055)

Hanefî âlimi.

373 (983-84) yılında Buhara’da doğdu. Nâsıhî nisbesi dedelerinden Nâsıh adlı bir kişiyle ilgilidir. Kadı Ebü’l-Heysem Utbe b. Hayseme en-Nîsâbûrî’den fıkıh, Bişr b. Ahmed el-İsferâyînî, Ebû Amr İbn Hamdân, el-Hâkim Ebû Ahmed [Ebû Muhammed] el-Hâfız’dan hadis okudu. Kendisinden oğulları Muhammed ve Yahyâ ile Ebû Abdullah el-Fârisî, Ali b. Abdülgālib ed-Darrâb, Ali b. Ubeydullah el-Hatîbî, İsmâil b. Amr el-Buhayrî ve diğerleri rivayette bulundu. Nâsıhî, Sultan Mahmûd b. Sebük Tegin’in Buhara’da kādılkudâtlığını yaptı; ders ve fetva verdi. 412 (1021) yılında hacca gitti, bu sırada uğradığı Bağdat’ta ders verdi. 447’de (1055) Buhara’da vefat etti. Nâsıhî’nin kendi döneminde Hanefî ulemâsı arasında önde geldiği kaydedilir. Münazara, tedrîs ve fetva alanlarında tanınmıştır. Sika, dindar ve sâlih bir kişi olarak bilinir. Oğulları Muhammed ve Yahyâ da kadılık yapmıştır. Torunu Ahmed b. Muhammed en-Nâsıhî ile kızından torunu Abdürrahim b. Ahmed b. Urve de fıkıh âlimidir.

Eserleri. 1. CemǾu (Muħtaśaru / el-CemǾ beyne) vaķfeyi’l-Hilâl ve’l-Ħaśśâf. Hanefî fakihlerinden Hilâl b. Yahyâ ile Hassâf’ın Aĥkâmü’l-vaķf adlı eserlerinin cem‘ ve ihtisar edildiği bu çalışmanın kütüphanelerde bir kısmı Aĥkâmü’l-vaķf adıyla kayıtlı çok sayıda nüshası mevcuttur (meselâ bk. Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1587; Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 507, Fâtih, nr. 1469, Hafîd Efendi, nr. 46, Serez, nr. 1077, Yenicami, nr. 351, 1190, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 499, Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 93, Reşid Efendi, nr. 288, Süleymaniye, nr. 378). Burhâneddin et-Trablusî, Nâsıhî’nin eseriyle Cemâleddin el-Konevî’nin el-Münteħab min vaķfeyi’l-Hilâl ve’l-Ħaśśâf adlı eserini bir araya getirerek ihtisar, cem‘ ve ilâvelerle el-İsǾâf fî aĥkâmi’l-evķāf’ı kaleme almıştır. 2. el-MesǾûdî fi’l-fürûǾi’l-Ĥanefiyye. Muhtasar bir eser olup Gazneli Mahmud’un oğlu Sultan Mesud için telif edilmiştir. İbnü’ş-Şıhne kitabın meşhur olduğunu ve özet şekilde birçok meseleyi naklettiğini söyler (Keşfü’ž-žunûn, II, 1676). Eserin Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde iki nüshası kayıtlıdır (Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, nr. 243; Veliyyüddin Efendi, nr. 1326). 3. Kitâbü’l-Muħtelef beyne Ebî Ĥanîfe ve’ş-ŞâfiǾî. Klasik fıkıh kitaplarının tertibiyle ve meseleler halinde derlenmiştir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 464).

Nâsıhî’nin kaynaklarda Tehźîbü Edebi’l-ķāđî (ķażâǿ) li’l-Ħaśśâf ve Edebü’l-ķāđî adlı iki eseri daha zikredilmektedir. Bağdatlı İsmâil Paşa’nın Nâsıhî’ye nisbet ettiği (Îżâĥu’l-meknûn, I, 467) ve kütüphane kayıtlarına da bu şekilde geçen (Süleymaniye Ktp., Antalya [Tekelioğlu], nr. 852, vr. 7-36) Dürerü’l-ġavvâś fî Ǿulûmi’l-ħavâś isimli eserin, Gazzâlî ile (ö. 505/1111) Kurtubî (ö. 671/1273) gibi muahhar müelliflere atıflar yapıldığı ve sonunda 1115 (1703) tarihi kaydedildiği için Nâsıhî’ye ait olması mümkün değildir.

BİBLİYOGRAFYA:

Hatîb, Târîħu Baġdâd, IX, 443; Abdülgāfir el-Fârisî, Târîħu Nîsâbûr: el-Münteħab mine’s-Siyâķ (nşr. M. Kâzım el-Mahmûdî), Kum 1326 hş., s. 75, 435, 605, 745; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, I, 281; II, 305-306, 409-410, 577; III, 184-185, 591-592; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî ŧabaķāti’l-Ĥanefiyye, Bağdad 1962, s. 31; Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, Ketâǿibü aǾlâmi’l-aħyâr min fuķahâǿi meźhebi’n-NuǾmâni’l-muħtâr, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1931, vr. 151a-b, Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, IV, 165-166; Keşfü’ž-žunûn, I, 21; II, 1400, 1676; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 102-103, 179-180, 225; Brockelmann, GAL, I, 459-460; Îżâĥu’l-meknûn, I, 467; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 28, 39; M. Ebû Bekir b. Ali v.dğr., İstidrâkât Ǿalâ târîħi’t-türâŝi’l-ǾArabî, Cidde 1422, V, 30-31; Cengiz Kallek, “Hilâl b. Yahyâ”, DİA, XVIII, 21.

Tahsin Özcan