MUVAKKİT, Sâlih Sıdkı
(1825-1888)
Bosna-Hersekli tarihçi.
Saraybosna’da (Sarayevo) doğdu. Babasının adı Hüseyin, dedesinin adı Fazlullah’tır. Bu sebeple Hacıhüseyinzâde (Hacıhüseyinoviç) diye tanınmıştır. Çayniçe kasabasından olan ailesi XIX. yüzyılın ilk yarısında Saraybosna’ya yerleşmiştir. Bazı kaynaklarda Sâlih Sıdkı’nın Çayniçe’de doğduğu belirtilir. İlk öğrenimini Saraybosna’da tamamladıktan sonra Drvenija Medresesi’ne girdi. Burada Ahmed Efendi b. Tâhir Efendizâde’nin talebesi oldu. Mezun olunca bir süre astronomiyle ilgilendi ve bir Osmanlı zâbitinden zaman ölçüm ve tesbitiyle (mîkāt) takvim konularında ders aldı. 1859’da Gazi Hüsrev Bey Camii haremi içinde yaptırılan muvakkithâneye muvakkit tayin edildi. Bu sebeple “Muvakkit” (Muvekkit) unvanıyla tanındı. Ölümüne kadar otuz yıl bu vazifede kaldı. Ayrıca Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde kütüphanecilik görevini de üstlendi. 1864’te buranın ikinci hâfız-ı kütübü idi. Uzun bir süre Bosna-Hersek takvimini de hazırlayan Muvakkit 12 Mart 1888’de Saraybosna’da vefat etti ve Vinograd Camii hazîresine defnedildi.
Eserleri. Arapça, Türkçe, Farsça bilen Sâlih Sıdkı özellikle tarih ve takvime dair bazı çalışmalar yapmıştır. Kaynaklarda
matematik, ferâiz, kaligrafi ve mühendislikle ilgili araştırmaları olduğu, astronomi ilmine ait bir mecmuada bazı ilmî notları yanında (Muhamed Hadijahić, IX/17 [1935-36], s. 221-222) bir eserinin de bulunduğu zikredilmiş olmakla birlikte böyle bir esere rastlanmamıştır (Šabanović, s. 593). Kendisinin hazırladığı iki mücessem küre bugün Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde korunmaktadır. Bunlardan biri 1878’de, diğeri daha geç bir tarihte yapılmıştır. Muvakkithânedeki görevi esnasında Bosna-Hersek için hazırladığı takvim vilâyetin neşrettiği Bosna Salnâmeleri’nde (1866) yer almıştır (Nurudinović, X-XI [1960-61], s. 253-265).
Sâlih Sıdkı’nın en önemli eseri Türkçe kaleme aldığı Târîh-i Bosna’dır. Olayları kronolojik sırayla ayrıntılı biçimde anlatan eser Bosna’daki valilerin değişimini esas alır ve Bosna’nın 1414’ten 1878’e kadar olan dönemini kapsar. Ancak XV-XVII. yüzyıllara dair verilen bilgiler pek sağlam değildir; XVIII ve XIX. yüzyıllara ait bilgiler ise daha dikkatli ve ilmî esaslara bağlı olarak kaydedilmiştir. Eserin başlangıç bölümünde Bosna’nın Osmanlı öncesi tarihine de temas edilmiştir. Bu da Osmanlı öncesini inceleyen ve Sırp-Hırvat literatürüne ait kaynaklara dayanan ilk İslâmî kaynak diye anılmasına vesile olmuştur. Osmanlı dönemi 1414’te Bosna Beyi İshak Bey’den başlayıp 1878’e kadar getirilmiştir. Eserin kaynakları arasında tarihî dokümanlar, arşiv belgeleri ve bilhassa mahkeme sicil kayıtları da bulunmaktadır. Târîh-i Bosna’nın bir nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’ndedir (Orijentalni Institut, nr. 766). Seyfeddin Kemura için istinsah edilmiş bir başka nüshası daha sonra Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü’ne intikal etmiştir (Orijentalni Institut, nr. 3459). Muhammed Enveri Kadiç’in dört cilt halinde istinsah ettiği yazma ise Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndedir. Kadiç ayrıca bu eseri yirmi sekiz ciltlik Târîh-i Enverî adlı kitabına aynen almıştır. 1992-1995 Bosna savaşı esnasında Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü içindeki kitaplarla birlikte yakıldığı için Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ndeki nüsha eserin tek yazma nüshası olarak kalmıştır. Târîh-i Bosna’nın meçhul bir mütercim tarafından yapılmış Almanca ve Boşnakça tercümeleri bulunmaktadır. Orijinal Türkçe metinle bu çeviriler henüz yayımlanmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Mehmed Handzić, Knjievni Rad Bosansko-Hercegovačkih Muslimana, Dravna Stamparija, Sarajevo 1934, s. 41-42; a.mlf., el-Cevherü’l-esnâ fî terâcimi Ǿulemâǿi ve şuǾarâǿi Bosna (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), Kahire 1413/1992, s. 114; Amir Ljubović - Sulejman Grozdanić, Prozna Knjievnost u Bosni i Hercegovini na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo 1955, s. 138, 218; Hazim Sabanović, Knjievnost Muslimana BiH na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo 1973, s. 592-599; Fehim Nametak, Pregled Knjievnog Stvaranja Bosansko-Hercegovačkih Muslimana na Turskom Jeziku, Sarajevo 1989, s. 243-244; Franz Babinger, “Fünf Bosnisch-Osmanische Geschichtsschreiber”, Glasnik Zemaljskog Muzeja, XLII/2, Sarajevo 1930, s. 169-172; Muhamed Hadzijahić, “Salih ef. Muvekit”, Novi Behar, IX/17, Sarajevo 1935-36, s. 221-222; Bisera Nurudinović, “Bosanske Salname”, POF, X-XI (1960-61), s. 253-265; Muhamed Kantardzić, “Gazi Husrev-Begova Sahat-Kula i Muvekithana i Način Mjerenja Vremena”, Anali GHB, II-III (1974), s. 175-176; Mahmud Traljić, “Hafizi-Kutubi Gazi Husrevbegove Biblioteke”, a.e., V-VI (1978), s. 47; Jasminko Mulaomerović, “Nekoliko Klasičnih Pomorskih Astronomskih Instrumenata u Gazi Husrev-Begovoj Muvekithani u Sarajevu”, a.e., XI-XII (1985), s. 88-89; a.mlf., “Muvekkithane, Muvekkiti i Mjerenje Vremena”, a.e., XV-XVI (1990), s. 273-274; a.mlf. - Edina Sikirić, “Globusi Zemlje Saliha Hadihusejnovića Muvekita”, POF, XLIV-XLV (1994-95), s. 391-403.
Fehim Nametak