MÜTEVEKKİL-ALELLAH, Yahyâ b. Şemseddin
(المتوكّل على الله يحيى بن شمس ابدين)
Şerefüddîn Yahyâ b. Şemsiddîn b. el-İmâm Mehdî Ahmed b. Yahyâ ez-Zeydî (ö. 965/1558)
Yemen Zeydî imamı ve fakihi.
27 Ramazan 877 (25 Şubat 1473) tarihinde Yemen’in kuzeybatı kesiminde Kevkebân’a bağlı Hısnıhadûrüşşeyh’te doğdu. Hz. Hasan’ın soyundan olup el-Baĥrü’z-zeħħâr müellifi Mehdî-Lidînillâh İbnü’l-Murtazâ’nın torunudur. Hısnüzzafîr’de Abdullah b. Ahmed eş-Şatbî, Abdullah b. Yahyâ en-Nâzırî ve Abdullah b. Mes‘ûd el-Havâlî; San‘a’da Ali b. Sâlih el-Ullefî, Muhammed b. İbrâhim ez-Zafârî, Seyyid el-Hâdî b. Muhammed ve Muhammed b. Ali el-Veşelî gibi âlimlerden Arap dili ve edebiyatı, kelâm, fıkıh, hadis ve tefsir okudu. Aklî ve naklî ilimlerde kendini yetiştirdi.
10 Cemâziyelevvel 912 (28 Eylül 1506) tarihinde Hısnüzzafîr’de imamlığını ilân etti; ulemâ ve şehrin önde gelenleri kendisine biat etti, çevreye mektuplar gönderdi, Cibâlülyemen gibi bazı bölgelerde imamlığı tanındı. Tihâme ve Aşağı Yemen bölgeleri ise Tâhirîler’den Sultan Âmir b. Abdülvehhâb’a tâbi idi. Mütevekkil, müslüman gemilerine saldıran Portekizliler’le savaşmak için 921’de (1515) Kızıldeniz’deki Yemen sahiline yakın Kemerân adasına yerleşen Memlük donanmasının kumandanı Emîr Hüseyin’e elçi göndererek Âmir’e karşı ondan yardım istedi. Bu sırada kendilerine yiyecek yardımı yapılması talebinin Âmir tarafından reddedilmesi üzerine Emîr Hüseyin ona savaş açtı, Zebîd ele geçirildikten sonra Âmir San‘a önlerinde öldürülüp Tâhirîler hânedanına son verildi (923/1517). Ardından Memlükler, Selâ’da bulunan Mütevekkil-Alellah’a karşı yürüyüp şehri kuşattılarsa da sultanları Kansu Gavri’nin Osmanlılar’la yaptığı savaşta öldürüldüğü haberi ulaşınca antlaşma yapıp savaştan vazgeçtiler.
Memlük ordusunun Yemen’i terketmesiyle San‘a, Sa‘de ve çevreleri, Ta’kür ve Taiz Mütevekkil’in eline geçti. Mütevekkil 922’de (1516) San‘a’yı zaptedince buradaki İsmâilîler’i şehirden sürdü (Nehrevâlî, s.168). Yavuz Sultan Selim, bu sırada Yemen’de kalan Memlük Çerkezleri’nin başına geçen ve San‘a’da Osmanlılar’a bağlılık arzeden kumandanlardan İskender’i Yemen’e hâkim ve serdar olarak tayin ettiyse de sonradan bazı Çerkezler ve Mütevekkil onu tanımadı. Yemen’in Osmanlı Devleti’ne bağlanması ancak 945 (1538) yılında Mısır Valisi Hadım Süleyman Paşa eliyle oldu. Bu sırada Aden Tâhirîler’den bir ailenin, Zebîd ve çevresi de Osmanlılar’a tâbi Memlükler’in nüfuzundaydı. Osmanlı kuvvetleri ilk olarak kuzeyden güneye doğru Cîzân (Ceyzân), Aden ve Şahr gibi sahil şehirleri ve çevresinde hâkimiyet kurarken Yemen’in büyük bir kısmı Mütevekkil’in elinde bulunuyordu. Bir taraftan Tâhirîler ve Cevf bölgesi şerifleriyle savaşmakta olan Mütevekkil ile oğlu Mutahhar, Osmanlılar’a karşı verdikleri mücadelede başarılı olamadılar. Mütevekkil’in 948’de (1541) ülkeyi oğulları arasında paylaştırması ve Mutahhar’a karşı diğer oğlu Şemseddin’i desteklemesi sebebiyle Mutahhar’la arası açıldı. Mutahhar babasına karşı Osmanlılar’la iş birliği yaptı. Cevf şerifleriyle İsmâilîler’in de Zeydîler’e karşı Osmanlılar’ı desteklemesi üzerine Osmanlı nüfuzu Güney Yemen’den başlayarak gittikçe genişledi.
952’de (1545) veya ertesi yılın başında (Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, s. 695-696; krş. EI² [İng.], VII, 779) Mütevekkil oğlu Şemseddin’le birlikte Mutahhar lehine imamlıktan vazgeçip Kevkebân’a çekildi; Mutahhar San‘a’da yönetimi eline geçirerek kendi adına para bastırdı. Mütevekkil daha sonra Hısnüzzafîr’e gitti ve 7 Cemâziyelâhir 965 (27 Mart 1558) tarihinde burada vefat etti.
Mütevekkil-Alellah, Ehl-i sünnet’in dört imamına saygı gösterir, bu mezheplerin mensuplarına ve ulemâsına karşı çok iyi davranır, Zeydiyye’yi beşinci mezhep kabul ederdi. Nehrevâlî’nin, kendisinin ictihad ehli olduğunu ileri sürmesine rağmen bu ehliyete sahip bulunmadığını belirtmesi (el-Berķu’l-Yemânî, s. 59-60) mezhep ayrılığından kaynaklanmış olmalıdır. San‘a’daki Mescidü’l-Ezher’i (926/1520), Sa‘de surlarını ve çeşitli şehirlerdeki bazı yapıları o inşa ettirmiştir.
Eserleri. 1. el-Eŝmâr fî fıķhi’l-eǿimmeti’l-aŧhâr. Mehdî-Lidînillâh’ın Zeydî fıkhına dair el-Ezhâr adlı eserinin muhtasarıdır. Yemen’de meşhur eserlerden biri olup Muhammed b. Yahyâ Behrân, Ali b. Abdullah Revvâ’, Sâlih b. Sıddîk en-Nemâzî, Yahyâ b. Hamîd el-Mukrânî, Hasan b. Muhammed ez-Züreykī gibi âlimler tarafından şerhedilmiştir. 2. Ķaśaśü’l-ĥaķ fî medĥi ve źikri muǾcizâti seyyidi’l-ħalķ. 150 beyitlik bu manzumeyi müellifin oğlu Abdullah, Behrân ve Osman b. Ali el-Vezîr şerhetmiştir. 3. er-Risâletü’l-mâniǾa min istiǾmâli’l-muĥarremâti’l-câmiǾa. Afyon (haşîş), kât vb. sarhoş edici şeylerin haramlığıyla ilgilidir. 4. er-Risâletü’ś-śâdiǾa bi-esne’l-meŧâlibi’ş-şâmile li’l-feżâǿil ĥavle ĥadîŝi “süddü’l-ebvâb illâ bâbe ǾAlî”. 5. Risâle fi’l-iddiħâr. 6. Vaśıyyetü’l-İmâm Şerefiddîn. 7. Baĥŝ fî mesǿeleti’l-imâme ve’l-ĥisbe. 8. Haķīķatü’s-sükr. 9. Risâle ĥavle’l-maķāmâti’l-erbaǾati’l-mevżûǾa fi’l-Ĥaremi’l-Mekkî. Mütevekkil’in ayrıca çeşitli sorulara verdiği cevaplar ve bazı tanınmış kimselere gönderdiği mektupları günümüze ulaşmıştır (eserlerinin bir listesi ve yazma nüshaları için bk. Abdullah b. Muhammed el-Habeşî, Müǿellefâtü ĥükkâmi’l-Yemen, s. 120-123; Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî, s. 656-659; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 1134-1136).
BİBLİYOGRAFYA:
Nehrevâlî, el-Berķu’l-Yemânî fi’l-fetĥi’l-ǾOŝmânî (nşr. Hamed el-Câsir), Riyad 1387/1967, s. 59-60, 67-68, 86, 95-96, 168, 184, 188, 193; Muhammed b. Ömer et-Tayyib Bâfakīh, Târîħu’ş-Şaĥr ve aħbârü’l-ķarni’l-Ǿâşir (nşr. Abdullah Muhammed el-Habeşî), Beyrut 1419/1999, s.187, 222, 265, 267, 289, 298, 326; Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, Ġāyetü’l-emânî fî aħbâri’l-ķuŧri’l-Yemânî (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1388/1968, s. 634-635, 642-643, 653-658, 662-663, 676, 684, 688, 690-696, 713, 717-718, ayrıca bk. İndeks; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 278-280; Seyyid Mustafa Sâlim, el-Fetĥu’l-ǾOŝmânî el-evvel li’l-Yemen, Kahire 1969, s. 39, 58, 82-85, 98, 113-126, 150, 155-178; Eymen Fuâd Seyyid, Meśâdiru târîħi’l-Yemen fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 210; Fâruk Osman Abâza, el-Ĥükmü’l-ǾOŝmânî fi’l-Yemen: 1872-1918, Beyrut 1979, s. 18-22; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Müǿellefâtü ĥükkâmi’l-Yemen (nşr. E. Niewöhner-Eberhard), Wiesbaden 1979, s. 119-123; a.mlf., Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 655-659; a.mlf., Fihrisü maħŧûŧâti baǾżi’l-mektebâti’l-ħâśśa fi’l-Yemen, London 1994, s. 55, 377; Ahmed el-Hüseynî, Müǿellefâtü’z-Zeydiyye, Kum 1413, I, 44, 51, 57, 58, 82, 89, 156, 430, 468; II, 154, 223, 346, 414; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, AǾlâmü’l-müǿellifîne’z-Zeydiyye, Amman 1420/1999, s. 1134-1136; J. R. Blackburn, “al-Mutawakkil ǾAlā’llāh”, EI² (İng.), VII, 779-780.
Ahmet Özel