MÜŞKİLÜ’l-HADÎS
(مشكل الحديث)
İbn Fûrek’in (ö. 406/1015) haberî sıfatlara ilişkin meşhur hadislerin yorumuna dair eseri.
Tam adı Müşkilü’l-ĥadîŝ ve beyânüh olan ve bazı kaynaklarla yazma nüshalarında Müşkilü’l-âŝâr, Ĥallü’l-müteşâbihât, Teǿvîlü’l-aħbâri’l-müteşâbihe gibi adlarla da anılan eserde, zâhirî anlamları yönünden teşbih inancını çağrıştıran ve ehl-i hadîs arasında meşhur hale gelen müteşâbih hadisler yorumlanmış ve bu konuda mülhidlerce İslâm’a yöneltilen eleştirilere cevap verilmiştir.
Giriş bölümünde müteşâbih âyetlerin muhkemler ışığında anlaşılması gerektiğine dair bilgiler verilmiş, kapalılık taşıyan aklî deliller apaçık olan aklî delillerle çatışmadığı gibi anlaşılması güç olan müteşâbih âyetlerin de açık anlamlı muhkem âyetlerle çatışmadığına dikkat çekilmiştir. Daha sonra Allah’a nisbet edilen sûret, vech, yed, cihet, ricl-kadem, dıhk, half, sadr, nûr, istivâ, ulüv, nüzûl, dünuv, mekân, ferah, taaccüb, meci’, hicâb, rü’yet, kul ile halvet, ruh, kef, ısba‘, tecellî, ayn, kibriyâ, dehr, cemâl, hayâ gibi kelimelerin te’viline yer verilmiştir. Eserin geri kalan kısmında sıla-i rahmin ömrü uzatması, duanın belâyı defetmesi, Allah’ın levh-i mahfûzdan dilediğini silip dilediğini bırakması ve ecel-i müsemmâ Hakkındaki te’viller zikredilmiştir. Hz. Mûsâ’nın ölüm meleğinin gözünü kör etmesi, Allah’ın arşa istivâsı ve Hz. Peygamber’i yanında oturtması, arşın meleklerce taşınması vb. rivayetlerin ne anlama gelebileceği belirtilmiştir. İbn Huzeyme’nin, Kitâbü’t-Tevĥîd adlı eserindeki hadislerde geçen tabirlerin te’vil edilmeden Allah’a ait sıfatlar olarak kabul edilmesini savunan görüşleri eleştirilmiş ve bu tabirlere mecazi mânalar verilmesi gerektiği söylenmiştir. Eser, İbn Huzeyme ile benzer görüşleri paylaşan Ahmed b. İshak es-Sıbgī’nin el-Esmâǿ ve’ś-śıfât adlı kitabındaki seleften nakledilen ilâhî isim ve sıfatların te’vil edilmeden benimsenmesi gerektiğine ilişkin görüşlerin eleştirisiyle sona ermektedir.
Müşkilü’l-ĥadîŝ’te haberî sıfatlarla ilgili rivayetin sahih olup olmadığı üzerinde durulmamış, mevzû veya zayıf olan bazı rivayetler te’vil edilmiş, yapılan yorumlarda genellikle dil tahlillerine başvurulmuş ve Arapça’da sıkça kullanılan mecaz yöntemine atıflarda bulunulmuştur. Çok defa benzer anlamlı tabirleri içeren rivayetler ardarda zikredilerek te’vil edildiği halde bazan buna uyulmamış ve tekrara düşülmüştür. Eserde İbn Kuteybe’nin Teǿvîlü muħtelifi’l-ĥadîŝ’inden yararlanılmakla birlikte onun görüşleri zaman zaman eleştirilmiştir (Müşkilü’l-ĥadîŝ, s. 67, 276-277). Müşkilü’l-ĥadîŝ, Eş‘arî’nin öğrencilerinden Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Mehdî et-Taberî’nin Teǿvîlü’l-eĥâdiŝi’l-müşkilât adlı kitabından sonra (İbn Asâkir, s. 195) haberî sıfatların te’vil edilmesinde Eş‘ariyye ve Mâtüridiyye ekolüne öncülük etmiştir. Ebü’l-Muîn en-Nesefî de Müşkilü’l-ĥadîŝ’in bu anlamda önemli bir kaynak olduğunu belirtmiştir (Tebśıratü’l-edille, I, 132-133). Eserin çeşitli yazma nüshaları vardır (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 227; Râgıb Paşa Ktp., nr. 180, 183; Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 404). İlk defa Kahire’de yayımlanmış (1326), Raimund Köbert tarafından yapılan kısmî Almanca tercümesiyle birlikte Roma’da neşredilmiştir (1941). Ardından Haydarâbâd’da basılan eseri (1943) Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî (Halep 1402/1982) ve Mûsâ Muhammed Ali (Beyrut 1983) tahkik ederek yeniden yayımlamışsa da bunlar Haydarâbâd baskısının metnini aktarmakla yetinmiştir. Eserin tam metninin edisyon kritiği Daniel Gimaret tarafından gerçekleştirilmiştir (Dımaşk 2003).
Bir kısım âlimler, Müşkilü’l-ĥadîŝ’i özetleyerek ve katılmadıkları te’villeri değiştirerek
eserler telif etmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır: İbn Bezbeze, Îżâĥu’s-sebîl ilâ menâhi’t-teǿvîl ve telħîśu müşkili İbn Fûrek (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Hadis, nr. 271); Kādî İyâz, Minhâcü’l-Ǿavârif ilâ rûĥi’l-maǾârîf fî şerĥi Müşkili’l-ĥadîŝ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Hadis, nr. 2557); Abdülcelîl b. Mûsâ el-Kasrî, Tenbîhü’l-efhâm (enâm) fî şerĥi Müşkili’l-ĥadîŝ (Süleymaniye Ktp., Mahmud Paşa, nr. 107/1); Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, Şerĥu Müşkili’l-ĥadîŝ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Hadis, nr. 2152).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Fûrek, Müşkilü’l-ĥadîŝ (nşr. Mûsâ M. Ali), Beyrut 1985; Nesefî, Tebśıratü’l-edille (Salamé), I, 132-133; İbn Asâkir, Tebyînü keźibi’l-müfterî, s. 195; İbn Hayr, Fehrese, s. 199; Brockelmann, GAL, I, 176; Suppl., I, 277; Îżâĥu’l-meknûn, II, 489; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 60; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 208; Yusuf Şevki Yavuz, İslâm Akaidinin Üç Şahsiyeti, İstanbul 1989, s. 83-84, 119; Abdurradî Fethî Mes‘ûd, Müşkilü’l-ĥadîŝ ve cühûdü’l-Ǿulemâǿ fî teǿvîlih (doktora tezi, 1992), Mektebetü Câmiati’l-Ezher, tür.yer.
Ayhan Tekineş