MUSANNİFEK

(مصنّفك)

Alâüddîn Alî b. Muhammed b. Mes‘ûd el-Bistâmî eş-Şahrûdî (ö. 875/1470)

Osmanlı âlimi.

803’te (1400-1401) Horasan’a bağlı Bistâm kasabası yakınlarındaki Şahrûd köyünde doğdu. Fahreddin er-Râzî’nin soyundandır. Genç yaşta eser telif etmeye başladığı için Musannifek (küçük yazar) lakabıyla tanındı. 812 (1409-10) yılında öğrenim görmek için kardeşiyle birlikte gittiği Herat’ta Teftâzânî’nin öğrencisi Celâleddin Yûsuf el-Evbehî’den ve Kutbuddin Ahmed b. Muhammed el-Herevî’den ders aldı. Abdülazîz b. Ahmed el-Ebherî’den Şâfiî fıkhı, Fasîhuddin Muhammed b. Muhammed’den Hanefî fıkhı okudu. Bu arada tasavvufa ilgi duyarak Zeynüddin el-Hâfî’nin halifelerinden birinden biat aldı. 842’de (1438) Anadolu’ya geçerek Konya’da müderrislik yaptı. Buradaki öğrencileri arasında Karamânî Mehmed Paşa da vardır. Daha sonra Bursa’daki Sultâniye Medresesi’nde hocalık yaptı ve Fâtih Sultan Mehmed’in sadrazamı Mahmud Paşa’nın daveti üzerine İstanbul’a gitti. Padişahın takdirini kazanarak kendisine 80 akçe yevmiye verildi. Fâtih Sultan Mehmed’in 867 (1463) yılındaki Bosna seferine katıldı. Padişahın talebiyle, Sadrazam Mahmud Paşa tarafından Bosna kralına verilen kapitülasyonun ilgasına dair bir fetvası bulunduğu nakledilir. Eserlerini Sahn-ı Semân medreselerine vakfeden Musannifek İstanbul’da vefat etti ve Eyüp Kabristanı’na defnedildi.

Eserleri. 1. Tuĥfetü’s-selâŧîn (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1663/5). 2. Tuĥfe-i Maĥmûdiyye (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 1342). Farsça yazılan kitap Sadrazam Mahmud Paşa’ya ithaf edilmiştir. Eser, Şâbanzâde Mehmed Efendi tarafından Tercüme-i Tuhfe-i Mahmûd Muhteşem adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1285/1868). 3. el-Ĥudûd ve’l-aĥkâm. Müellifin hayatının sonlarına doğru telif ettiği eser, Hanefî fıkıh kitaplarının sistematiği dikkate alınarak fıkıh bablarına göre düzenlenmiştir. Fıkıh terimleri sözlüğü tarzında yazılmakla birlikte zaman zaman konuyla ilgili fıkhî hükümler de zikredilmiştir (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Mahmûd Muavvaz, Beyrut 1411/1991). 4. eş-Şifâǿ fî tefsîri kelâmi’llâhi’l-münzel mine’s-semâǿ. Mülteķa’l-baĥreyn (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 636) ve Fâtih Sultan Mehmed adına telif edildiğinden el-Muĥammediyye (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 54; Ayasofya, nr. 285) olarak da bilinir. Kâtib Çelebi, kitabı el-Muĥammediyye ve Mülteķa’l-baĥreyn şeklinde iki farklı eser diye kaydeder (Keşfü’ž-žunûn, II, 1618, 1816). Tefsirin kütüphanelerde mevcut nüshalarının önemli kısmı Mürselât-Nâs arasındaki sûrelerin, bir kısmı da sadece Fâtiha sûresinin tefsirini içermektedir. Ağırlıklı olarak Farsça ve kısmen Arapça telif edilen eser, dirâyet metoduna göre kaleme alınmış olmakla birlikte zaman zaman rivayet metoduna başvurulduğu da görülmektedir. 5. Ĥallü’r-rumûz fî keşfi’l-künûz (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2611; Şehid Ali Paşa, nr. 1169). Tasavvufa dairdir. 6. et-Taĥrîr Şerĥu Kitâbi’l-Pezdevî fî uśûli’l-fıķh


(Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1324). 7. Şerĥu’l-Hidâye (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 637). Mergīnânî’ye ait eserin şerhidir. Kitapta Şemsüleimme es-Serahsî, Debûsî, Pezdevî ve Hâfızuddin en-Nesefî gibi âlimlerin çalışmalarıyla kendisinin et-Taĥrîr isimli eserine sıkça müracaat edilmiştir. 8. Şerĥu’ş-Şemsiyye. Ali b. Ömer el-Kâtibî’ye ait eserin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1792; Esad Efendi, nr. 1956). 9. Şerĥu’l-Meśâbîĥ. Ferrâ el-Begavî’nin Meśâbîĥu’s-sünne adlı kitabının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 966). 10. Şerĥu’l-Emâlî. Ali b. Osman el-Ûşî’nin Mâtürîdiyye akaidine dair manzum risâlesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 336). 11. Şerĥu’l-ǾAlâķa. Mahmûd el-Antâkî’ye ait eserin şerhidir (İstanbul 1274). 12. Şerĥu’l-Ķaśîdeti’l-Ǿayniyye. İbn Sînâ’nın el-Ķaśîdetü’l-Ǿayniyyetü’r-rûĥiyye fi’n-nefs adlı risâlesinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Kasidecizâde Süleyman Sırrı Efendi, nr. 697). 13. Şerĥu’l-Viķāye. Tâcüşşerîa’nın Viķāyetü’r-rivâye adlı kitabının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 228, 229). 14. Şerĥu’l-Lübâb fi’n-naĥv. Muhammed b. Muhammed el-İsferâyînî’nin el-Lübâb fi’n-naĥv isimli eserinin şerhidir (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1494). 15. Şerĥu’l-Miśbâĥ. Mutarrizî’nin el-Miśbâĥ fi’n-naĥv adlı kitabının şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5032). 16. el-Kevâkibü’d-dürriyye şerĥu Ķaśîdeti’l-bürde (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 712). 17. er-Reşâd fî şerĥi İrşâdi’l-hâdî. Teftâzânî’ye ait eserin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 417; Pertev Paşa, nr. 542). Bu eserle ilgili olarak Halil Özcan tarafından doktora çalışması yapılmıştır (2003, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). 18. Ĥâşiyetü’t-Telvîĥ (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 1951). Tamamlanmamıştır. 19. Ĥâşiye Ǿale’l-Muŧavvel (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 528; Şehid Ali Paşa, nr. 2187). 20. Ĥâşiye Ǿalâ şerĥi’l-Miftâĥ li’s-Seyyid (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 1012; Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 867). Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin el-Miśbâĥ adlı Miftâĥu’l-Ǿulûm şerhinin hâşiyesidir. 21. Ĥâşiye Ǿalâ şerĥi ǾAķāǿidi’n-Nesefiyye (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3076). 22. Ĥâşiye Ǿalâ şerĥi MeŧâliǾi’l-envâr (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2611). Sirâceddin el-Urmevî’nin MeŧâliǾu’l-envâr’ına Mahmûd b. Abdurrahman el-İsfahânî tarafından yazılmış şerhin hâşiyesidir. 23. Ĥâşiye Ǿale’l-Keşşâf (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 326). 24. Muħtaśarü’l-Muntažam ve mülteķatü’l-mültezem. İbnü’l-Cevzî’nin el-Muntažam isimli kitabının ihtisarıdır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 447). Musannifek’in bunların dışında Necmeddin en-Nesefî’nin hilâf ilmine dair el-Manžûmetü’n-Nesefiyye adlı eserini şerhettiği belirtilmektedir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1868). Bazı kütüphane kayıtlarında Musannifek’e nisbet edilen Iśŧılâĥât-ı fuķahâǿ isimli kitabın (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 313/3) ona ait olmadığı tesbit edilmiştir (Cici, s. 173).

BİBLİYOGRAFYA:

Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķ, s. 162-167; a.mlf., Miftâĥu’s-saǾâde, I, 187-189; Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 184-187; Keşfü’ž-žunûn, I, 67-68, 113; II, 1145, 1332, 1341, 1480, 1618, 1816, 1868; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 319-321; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 497; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 192-194; Brockelmann, GAL, II, 234; Suppl., II, 329; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 735; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1960, II, 420-422; Ziya Demir, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları -Kuruluştan X/XVI. Asrın Sonuna Kadar- (doktora tezi, 1994), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 117-123; Hüseyin Yazıcı, “Alâeddîn Ali b. Mahmûd el-Bistâmî”, Yeni Türk İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1995, örnek fasikül, s. 49-50; Recep Cici, Osmanlı Dönemi İslâm Hukuku Çalışmaları, Bursa 2001, s. 171-184; “Bistâmî”, İA, II, 650; J. T. P. de Bruijn, “Muśannifak”, EI² (İng.), VII, 663.

M. Kâmil Yaşaroğlu