MUHTÂRÎ
(مختاري)
Ebû Ömer Sirâcüddîn Osmân b. Ömer Muhtârî-yi Gaznevî (ö. 513/1119’dan sonra)
Gazneliler’in son döneminde yaşayan Fars şairi.
467 veya 468 (1074 veya 1075) yılında doğdu. Babasının adı bazı kaynaklarda Muhammed olarak kaydedilmektedir. Tahsili hakkında yeterli bilgi bulunmamakla birlikte eserlerinden iyi bir öğrenim gördüğü anlaşılmaktadır. Şiirlerinde önceleri adını (Osman) mahlas diye yazarken daha sonra Muhtârî mahlasını kullanmıştır. Bu mahlas, hakkında kaside yazdığı Ebû Nasr Muhammed Müstevfî’nin kendisine verdiği “Muhtârü’ş-şuarâ” unvanından alınmış olmalıdır (Dîvân-ı Ĥakîm Muħtârî-i Ġaznevî, s. 190-191). Muhtârî ayrıca “hâce” ve “hakîm” lakaplarıyla da anılır.
Muhtârî, yirmi bir yaşlarında iken Gazneli Hükümdarı İbrâhim b. Mes‘ûd’un sarayına girdi. İlk kasidesini “seyyidü’s-selâtîn” dediği bu hükümdar adına yazdı ve saraydaki şairler arasında temayüz etti. Bu hükümdarın ölümünün ardından yerine geçen oğlu III. Mesud’un şairlere karşı ilgisizliği sebebiyle Hindistan’da Kûşdâr’a gitti. Burada kaldığı süre içinde (490-493/1097-1100) şehrin valisi Muhammed b. Hatîb ve Lahor’da bulunan ünlü şair Mes‘ûd-i Sa’d-i Selmân için kasideler söyledi. Bir süre sonra gittiği Belh’in ileri gelenlerine kasideler yazdı, saray şairi Hasan Amîd ile tanıştı. Ayrıca Saffârîler’den Sîstan Hükümdarı Nasr b. Halef’e kasideler gönderdi. Belh’ten gittiği Kirman’da Selçuklu Hükümdarı I. Muizzüddin Arslan Şah ve diğer önde gelen kimseler için kasideler söyledi. Bu sırada III. Mesud’un Hindistan’da kazandığı zaferleri övdüğü ve Gazne’ye dönmek için izin istediği bir fetihnâme yazıp vezir Kutbüddin Yûsuf b. Ya‘kūb aracılığıyla ona gönderdi. Ancak bundan bir sonuç alamadığından Gazne’ye bu hükümdarın ölümünden (508/1115) sonra dönebildi.
Bu arada Tabes’in İsmâilî yöneticilerinden Yemînüddevle İsmâil b. Gîlekî’ye ithaf ettiği Hünernâme adlı eserini kaleme aldı. Muhtârî, Gazne’ye gidince III. Mesud’un yerine geçen oğlu Arslan Şah tarafından iyi karşılandı; Muhtârî de onun tahta çıkışını kasidelerle kutladı. Bu hükümdar tarafından melikü’ş-şuarâ tayin edilen Muhtârî böylece hayatının en rahat dönemini yaşadı. Hakkında otuza yakın kaside yazdığı Arslan Şah 511’de (1117) kardeşi Behram Şah tarafından tahttan uzaklaştırılınca Muhtârî de gözden düştü. Divanında Behram Şah için söylediği sadece bir kaside bulunması da (a.g.e., s. 500-501) bunu teyit etmektedir.
Muhtârî hayatının son dönemini Mâverâünnehir ve Semerkant’a yaptığı seyahatlerle geçirdi. Semerkant’ta Batı Karahanlı Hükümdarı Arslan Han’ın sarayına girdi. Ardından Horasan’a geçti. Ancak burada haklarında kaside yazdığı kişilerin adı bilinmemektedir. Divanında 513’ten (1119) sonraki tarihlerde yazdığı şiirlerine rastlanmadığına göre onun bu yıl içinde veya kısa bir süre sonra öldüğü tahmin edilebilir. Dolayısıyla tezkirelerin verdiği 534 (1139-40) tarihi ve sonraki tarihler doğru değildir. Hünernâme adlı eserini ithaf ettiği İsmâilî emîri Yemînüddevle’yi övmesine ve kendisini on ikinci imam Mehdî el-Muntazar’a benzetmesine bakarak Şiî olduğu ileri sürülmüşse de onun yüzlerce Sünnî’yi de methetmiş olması bunun aksini göstermektedir. Ayrıca Gazneli sarayında bulunması da Sünnî kabul edilmesi için yeterli delildir.
Eserleri. 1. Dîvân. Şairler arasında büyük rağbet gören Muhtârî’nin divanındaki kasideler yazıldıkları bölgelere göre Gazneviyyât, Kirmâniyyât, Semerkandiyyât ve belirli bir yere nisbet edilmeyen şiirler olmak üzere dört gruba ayrılır. Bunlar aynı zamanda hayatının dönemleriyle de ilgilidir. Divanında ayrıca terkibibendler, gazeller, kıta ve rubâîler yer alır. Eser, ilk defa Rükneddin Hümâyun Ferruh tarafından Dîvân-ı Ĥakîm Muħtârî-yi Ġaznevî adıyla yayımlanmıştır (Tahran 1336 hş.). Daha sonra Celâleddin Hümâî, Taśĥîĥ-i Dîvân-ı Ĥakîm Muħtârî-i Ġaznevî ismiyle ikinci neşrini gerçekleştirmiştir (Tahran 1340 hş./1961). 2. Hünernâme-i Yemînî. Bu felsefî mesnevi kâinatın kozmolojik bir tanıtımı ile başlar. Zodyak kuşağı, gezegenler ve dört unsurun (ateş, su, hava ve toprak) gelişmesini, mizaç ve mevsimleri, mevâlîd-i selâse (hayvanlar, bitkiler ve madenler), Hz. Âdem’in yaratılışı, Allah ve peygamberler, kâmil insan gibi konuları içerir. Bu tür bir eser ilk defa Muhtârî tarafından yazılmış, Senâî Ĥadîķatü’l-ĥaķīķa’sında onu takip etmiştir.
Yakın zamana kadar Muhtârî’nin eseri kabul edilen Şehriyârnâme’nin (Safâ, Ĥamâse-serâyî der Îrân, s. 311-315) ona ait olmadığı ileri sürülmektedir (Storey, V/2, 432-434). Firdevsî’nin Şâhnâme’sinden hareketle kaleme alınan Şehriyârnâme’nin konusunu, Rüstem’in torununun oğlu Şehriyâr b. Berzû’nun Hindistan’daki savaşlarıyla ilgili olaylar meydana getirir. Bunun Muhtârî’ye ait olamayacağını söyleyenler eserdeki ifade ve nazım bozukluklarını delil göstermekte ve eserin, III. Mesud’un Hindistan seferlerinden esinlenen Hintli bir şair tarafından X-XI. (XVI-XVII.) yüzyıllarda yazıldığını belirtmektedirler. Şehriyârnâme Gulâm Hüseyin Bigdilî tarafından yayımlanmıştır (Tahran 1358 hş.).
Muhtârî’nin Fars edebiyatında Türkistan veya Horasan üslûbu denilen tarzda (sebk-i Horasânî) yazdığı kasidelerinde Unsurî, Ferruhî-i Sîstânî ve Ezrakī-i Herevî gibi şairlerin etkileri görülür ve şiirlerinde onların kullandığı pek çok mazmuna rastlanır. Nitekim Muhammed b. Habîb adında bir kişiye sunduğu kasidesiyle Ferruhî’nin “Ķaşîde-i Sümnâtiyye”si arasında büyük benzerlik vardır. Bununla birlikte Muhtârî hiçbir zaman taklitçi bir şair olarak görülemez. İfade kabiliyeti, geniş bilgisi ve anlatımdaki sadeliği onu diğer şairlerden ayırır. Muhtârî bedî‘ sanatındaki hüneri ve bilmeceleriyle de (çistânhâ) ünlüdür.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhtârî, Dîvân-ı Ĥakîm Muħtârî-yi Ġaznevî (nşr. Rükneddin Hümâyun Ferruh), Tahran 1336 hş., s. 190-191, 500-501, ayrıca bk. tür.yer.; a.mlf., Şehriyârnâme (nşr. Gulâm Hüseyin Begdilî), Tahran 1358 hş., s. 1-16; Devletşah, Teźkire, s. 76; Emîn-i Ahmed-i Râzî, Heft İķlîm (nşr. Cevâd Fâzıl), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 324-331; Lutf Ali Beg, Âteşkede-i Âźer, Tahran 1337 hş., s. 118-121; Rızâ Kulı Han Hidâyet, MecmaǾu’l-fuśaĥâ, Tahran 1295, I, 598-607; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 542-543; Storey, Persian Literature, V/2, s. 428-435; Rızâzâde-i Şafak, Târîħ-i Edebiyyât-ı Îrân, Tahran 1324 hş., s. 255-256; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, V, 261; Safâ, Edebiyyât, II, 501-508; a.mlf., Ĥamâse-serâyî der Îrân, Tahran 1363 hş., s. 311-315; Celâleddin Hümâî, Muħtârînâme: Muķaddime-i Dîvân-ı ǾOŝmân Muħtârî, Tahran 1361 hş.; J. T. P. de Bruijn, Of Piety and Poetry: The Interaction of Religion and Literatur in the Life and Works of Hakim Sanai of Ghazne, Leiden 1983, bk. Fihrist; Gulâm Hüseyin Begdilî, “Şehriyârnâme-i Muħtârî-yi Ġaznevî”, Âyende, VI/1-2, Tahran 1359 hş., s. 77-86; Julie S. Meisami, “Muқћtārī”, EI² (İng.), VII, 535-536.
Mürsel Öztürk