MUHÎTÜ’l-MUHÎT
(محيط المحيط)
Butrus el-Bustânî’nin (ö. 1300/1883) hazırladığı Arapça’dan Arapça’ya ilk modern sözlük.
1860’lı yıllarda telifine başlanan eserde Fîrûzâbâdî’nin el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’i esas alınmış, bu eserin şerhi Tâcü’l-Ǿarûs ile birlikte birçok kaynaktan faydalanılıp madde ve anlam eksiklikleri giderilmiştir. Zemahşerî’nin Esâsü’l-belâġa adlı sözlüğündeki usule uyularak kelimeler kök harflerine göre alfabetik sıralanmıştır. Her kökte önce mücerred fiillerin mâzi, muzâri ve masdarları, ardından mezîd fiiller ve daha sonra o kökten türeyen isimler kaydedilmiştir. Böylece önceki sözlüklerin çoğunda uygulanan kökün son harfine göre alfabetik dizimden kaynaklanan yanlışlıklar, nâkıs kelimelerin babları ile “vav”lı veya “yâ”lı olmalarından doğan zorluklar, türemiş kelimelerin rastgele dizilmesi sebebiyle aranan kelimenin bulunması güçlüğü ortadan kaldırılmıştır. Sözlükte el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’te yer alan özel isimlerin terkedilmesine karşılık III-IV. (IX-X.) yüzyıllardan itibaren Arapça’ya girmeye başlayan yeni kelimelerle (müvelled, dahîl), avamın kullandığı kelimeler ve terimler alınmıştır. Bu sebeple esere el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’ten daha kapsamlı olduğunu ifade etmek üzere Muĥîŧü’l-muĥîŧ adı verilmiştir.
Sözlükte şâhid olarak âyet ve hadislerle kadîm Arap şiirinden örneklerin kullanılmasının yanında, lugatta ve gramerde II. (VIII.) yüzyılın yarısından sonra yaşamış olan şairlerin şiirleriyle istişhad edilemeyeceği teamülüne rağmen, Zemahşerî’nin Esâsü’l-belâġa’sında yaptığı gibi bunların
şiirlerine de yer verilmiştir. Muĥîŧü’l-muĥîŧ’te gerçekleştirilen yenilikler Aķrebü’l-mevârid (Saîd b. Abdullah eş-Şertûnî), el-Bustân (Abdullah b. Mîhâîl el-Bustânî), el-Müncid (Luvîs Ma‘lûf el-Yesûî) ve el-MuǾcemü’l-vasîŧ (Kahire Arap Dil Kurumu) gibi sözlüklerle sürdürülmüştür.
Muĥîŧü’l-muĥîŧ, özellikle Suriye ve Lübnan bölgesinde halk ağzındaki bir kısım kelimelere yer verilmesi, yanlış ve eksik nakiller yapılması, bazı âyet ve hadislerin anlamının değişikliğe uğratılarak kullanılması, İslâmî tabir ve terimlerden ziyade Hıristiyanlığa ait tabir ve terimlerin alınması, bilinmeyen bir kelimenin yine bilinmeyen bir kelime ile karşılanması ve kelimelerde eskilerin kapalı tarif ve izahlarının aynen tekrarlanması gibi hususlar açısından eleştirilmiştir.
İlk defa iki cilt halinde basılan Muĥîŧü’l-muĥîŧ (I-II, Beyrut 1867-1870) daha sonra tek cilt olarak yayımlanmıştır (Beyrut 1966, 1977). Müellif eserini Sultan Abdülaziz’e ithaf etmiş, basılınca da kendisine sunmuş, Sultan Abdülaziz onu yüksek bir nişan ve 250 altın lira ile ödüllendirmiştir. Muĥîŧü’l-muĥîŧ’in basımı devam ederken müellif kitabın büyük bir hacme ulaştığını görünce eserini Ķuŧrü’l-Muĥîŧ adıyla kısaltarak tek cilt halinde neşretmiştir (Beyrut 1869). Ahmed Fâris eş-Şidyâk Taśvîbü sihâmi’t-taġlîŧ Ǿalâ Ķuŧri’l-Muĥîŧ ismiyle bir kitap yazmıştır (İstanbul 1288/1871).
BİBLİYOGRAFYA:
Butrus el-Bustânî, Muĥîŧü’l-muĥîŧ, Beyrut 1867-70; a.mlf., Ķuŧru’l-Muĥîŧ, Beyrut 1869; İbrâhim b. Nâsif el-Yâzîcî, Tenbîhâtü’l-Yâzîcî Ǿalâ Muĥîŧi’l-Bustânî (nşr. Selîm Şem‘ûn - Cübrân en-Nehhâs), İskenderiye 1933, tür.yer.; Hüseyin Nassâr, el-MuǾcemü’l-ǾArabî: Neşǿetühû ve teŧavvürüh, Kahire 1968, II, 711-716; Emîl Bedî‘ Ya‘kūb, el-MeǾâcimü’l-luġaviyyetü’l-ǾArabiyye, Beyrut 1985, s. 138-142; Ali Tevfîk el-Hamed, “Buŧrus el-Bustânî ve cühûdühü’l-muǾcemiyye”, Fi’l-MuǾcemiyyeti’l-ǾArabiyyeti’l-muǾâśıra, Beyrut 1987, s. 305-335; Ahmed Muhtar Ömer, el-Baĥŝü’l-luġavî Ǿinde’l-ǾArab, Kahire 1988, s. 310; Yüsrî Abdülganî Abdullah, MuǾcemü’l-meǾâcimi’l-ǾArabiyye, Beyrut 1411/1991, s. 254-255; Yûsuf Kazma el-Hûrî, Racülün sâbıķ li-Ǿaśrih: el-MuǾallim Buŧrus el-Bustânî, Beyrut 1994, s. 80-94; Adnân el-Hatîb, el-MuǾcemü’l-ǾArabî beyne’l-mâżî ve’l-ĥâżır, Beyrut 1414/1994, s. 52; Ahmed M. Ma‘tûk, el-MeǾâcimü’l-luġaviyyetü’l-ǾArabiyye, Ebûzabî 1420/1999, s. 63-65, 153; Anistas Mârî el-Kermelî, “el-Bustân fi’l-mîzân”, MMİADm., XI (1931), s. 226-236; Enîs el-Makdisî, el-Fünûnü’l-edebiyye ve aǾlâmühâ fi’n-nehđati’l-ǾArabiyyeti’l-ĥadîŝe, Beyrut 1978, s. 211-217; M. Sâlih Tevfîk, “Muĥîŧü’l-muĥîŧ li-Buŧrus el-Busŧânî”, Mecelletü CâmiǾati’l-İmâm Muĥammed b. SuǾûd el-İslâmiyye, sy. 16, Riyad 1417/1996, s. 371-410.
Hulûsi Kılıç