MUHİBBÜDDİN et-TABERÎ
(محبّ الدين الطبري)
Ebü’l-Abbâs (Ebû Ca‘fer) Muhibbüddîn Ahmed b. Abdillâh b. Muhammed et-Taberî el-Mekkî (ö. 694/1295)
Mekke kadısı, muhaddis ve Şâfiî fakihi.
17 Cemâziyelâhir 615’te (10 Eylül 1218) Mekke’de dünyaya geldi. Bu tarihten on gün, hatta bir yıl önce doğduğu da zikredilmiştir. Hz. Hüseyin’e dayanan ve altı yüzyıllık bir ilim geleneğine sahip bulunan bir aileye mensuptur. Babasının dedesi Ebû Bekir Muhammed b. İbrâhim et-Taberistânî, 580 (1184) yılı civarında Taberistan’dan göç edip Mekke’ye mücâvir olmuştur. Muhibbüddin et-Taberî, Ebû Dâvûd’un es-Sünen, Kādî İyâz’ın eş-Şifâǿ ve Vâhidî’nin el-Vasîŧ’ının rivayet icâzetini Mekke’de Ebü’l-Hasan İbnü’l-Mukayyer el-Bağdâdî’den, Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inin bir kısmının rivayet icâzetini Abdurrahman b. Ebû Haramî’den, tamamının rivayet icâzetini ise babasının amcaları Takıyyüddin Ali ve Kemâleddin Ya‘kūb b. Ebû Bekir’den, Śaĥîĥu Müslim ve Śaĥîĥu İbn Ĥibbân’ın rivayet icâzetini de Şerefeddin Muhammed b. Abdullah b. Ebü’l-Fazl el-Mürsî’den aldı. Ayrıca Bahâeddin İbnü’l-Cümmeyzî ve Şuayb b. Yahyâ İbnü’z-Za‘ferânî’den hadis öğrendi. Kendisinden Abdülmü’min b. Halef ed-Dimyâtî, Ebü’l-Hasan İbnü’l-Attâr, Alemüddin el-Birzâlî, Muhammed b. Ahmed el-Kastallânî, Kutbüddin el-Halebî, Ebû Hayyân el-Endelüsî, ayrıca her biri Mekke kadısı olan oğlu Cemâleddin Muhammed ile torunu Necmeddin Muhammed b. Muhammed ilim tahsil etti. Zehebî de oğlu Cemâleddin’in ve onun vasıtasıyla Muhibbüddin et-Taberî’nin rivayet ettiği eserlerin icâzetini almıştır (el-MuǾcemü’l-muħtaś, I, 22-23). Muhibbüddin et-Taberî’nin şöhretini duyan Yemen Sultanı el-Melikü’l-Muzaffer er-Resûlî’nin Muhibbüddin’i Yemen’e davet ettiği, hem kendisinin hem oğlu Sultan el-Melikü’l-Müeyyed er-Resûlî’nin ondan hadis okuduğu bilinmektedir. Muhibbüddin, el-Melikü’l-Muzaffer’in isteği üzerine bu aileye ait olan Mekke’deki Mansûriyye Medresesi’nde ayda 50 dinar maaşla ders verdi. 2 Cemâziyelâhir 694’te (19 Nisan 1295) Mekke’de vefat eden Muhibbüddin et-Taberî orada defnedildi. Aynı yılın ramazan ayında öldüğü de söylenmektedir. Kaynakların verdiği bilgiler karşısında İbnü’l-Kayserânî’nin onun vefat tarihini 674 yılının Cemâziyelâhiri (Aralık 1275) şeklinde kaydetmesi bir zühûl eseri olarak değerlendirilmelidir (Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1474). Muhibbüddin et-Taberî, Mekke kadısı olarak görev yapıp fetva vermiş, ilmî kudret ve şöhreti sebebiyle “şeyhülharem” lakabıyla anılmıştır. Onun yedi çocuğu dünyaya gelmiş, bunlardan ailenin ilim geleneğini sürdüren âlimler yetişmiştir. Üçüncü nesilden torunu Ebü’l-Hayr Zeynüddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Muhibbüddin Ahmed bunlardan biridir.
Eserleri. 1. el-Aĥkâmü’l-kübrâ (Ġāyetü’l-iĥkâm fî eĥâdîŝi’l-aĥkâm). Altı cilt
olduğu söylenen bu çalışmada (Safedî, VII, 135) sahih ve hasen hadislerden başka zayıf hadislere de yer verilmiş, eser zayıf hadisler hakkında açıklama yapılmadığı için eleştirilmiştir (Keşfü’ž-žunûn, I, 20). Kitabın İstanbul kütüphanelerinde çeşitli nüshaları bulunmaktadır (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 236; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 652, 653). Müellifin talebesi Yâfiî’nin Târîħ’inde naklettiğine göre oğlu Cemâleddin, babasının büyükçe bir cilt halinde el-Aĥkâmü’l-vüsŧâ (Meslekü’n-nebîh fî telħîśi’t-Tenbîh) ve 1015 hadis ihtiva eden el-Aĥkâmü’ś-śuġrâ (Taĥrîrü’t-Tenbîh) adlı iki eserinin daha olduğunu belirtmiştir. 2. Ħulâśatü siyeri seyyidi’l-beşer. Hindistan’da neşredilen eseri (1343) daha sonra Tallâl b. Cemîl er-Rifâî yayımlamıştır (Mekke-Riyad 1418/1997). 3. et-Teşvîk ile’l-beyti’l-Ǿatîķ (Beyrut 1419/1998). 4. Ħayrü’l-ķırâ fî ziyâreti Ümmi’l-ķurâ (el-Ķırâ li-ķāśıdi Ümmi’l-ķurâ ve ŝevâbü źâlik) (nşr. Mustafa es-Sekkā, Beyrut, ts. [el-Mektebetü’l-ilmiyye], Kahire 1367/1947, 1390/1970). Müellif bu çalışmasına dayanarak daha sonra Śafvetü’l-ķırâ fî śıfati ĥacceti’l-Muśŧafâ’yı kaleme almıştır. Ĥaccetü’l-Muśŧafâ śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem adıyla yayımlanan kitap da (Kahire 1981; Medine, ts. [Mektebetü’s-sekāfe]; Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]) bu eser olmalıdır. 5. es-Simŧu’ŝ-ŝemîn fî menâķıbi ümmehâti’l-müǿminîn (nşr. Râgıb et-Tabbâh, Halep 1328, 1346; Kahire 1402/1983; Beyrut 1418/1997). 6. er-Riyâżü’n-nađire fî feżâǿil (menâķıb)i’l-Ǿaşere. Aşere-i mübeşşere hakkındadır (I-II, Kahire 1327, 1953; I-IV, Beyrut 1405/1984; I-II, Beyrut 1405/1984; nşr. Îsâ b. Abdullah b. Muhammed b. Mâni‘ el-Himyerî, 1-11, Beyrut 1996). 7. Zeħâǿirü’l-Ǿuķbâ fî menâķıbi źevi’l-ķurbâ. Ehl-i beyt’in faziletine dairdir (nşr. Hüsâmeddin el-Kudsî, Kahire 1356/1937; Bağdat 1967; nşr. Muhammed Mustafa Ebü’l-Alâ, I-IV, Kahire 1388/1969; tashih Süleyman Hasan Abdülvehhâb, I-II, Tanta 1372/1953; nşr. Îsâ b. Abdullah el-Himyerî, I-II, Beyrut 1996; Beyrut 1974). 8. Taķrîbü’l-merâm fî Ġarîbi’l-Ķāsım b. Sellâm. Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın Ġarîbü’l-ĥadîŝ’indeki, hadislerin alfabetik olarak tertip edildiği küçük bir çalışmadır. Aynı konuya dair ed-Dürrü’l-menŝûr li’l-meliki’l-manśûr da muhtemelen bu eserdir. 9. Muħtaśaru ǾAvârifi’l-maǾârif. Şehâbeddin es-Sühreverdî’ye ait eserin muhtasarıdır (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 1028, vr. 112-172). 10. Şerĥu ġarîbi eĥâdîŝi CâmiǾi’l-uśûl fî eĥâdiŝi’r-Resûl. Süyûtî’nin eseriyle ilgilidir (Süleymaniye Ktp., Musallâ Medresesi, nr. 1950). 11. İrşâdü’l-faķīh ilâ maǾrifeti’l-edilleti’t-Tenbîh. Ebû İshak eş-Şîrâzî’ye ait eser üzerine yapılmış bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 803). 12. el-Muĥarrer li’l-Meliki’l-Mužaffer. Śaĥîĥayn’daki hadislerden ahkâma dair olanların bir araya getirildiği kitabı müellif daha sonra el-ǾUmde adıyla ihtisar etmiştir. Kitabı Muhammed b. İbrâhim er-Raînî ed-Dımaşkī’nin de ihtisar ettiği kaydedilmektedir. 13. Eĥâdîŝ müşkile. Brockelmann eserin bir nüshasının Medine’de bulunduğunu belirtmektedir (GAL, I, 445). 14. Şerĥu’t-Tenbîh. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin Şâfiî fıkhına dair eserinin on cilt halindeki şerhi olduğu söylenmektedir. Bu çalışma üzerine müellif en-Nüketü’l-kübrâ, en-Nüketü’s-suġrâ, Muħtaśaru’t-Tenbîh gibi eserler kaleme almıştır. 15. eŧ-Ŧırâzü’l-Müheźźeb fî telħîśi’l-Müheźźeb. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin el-Müheźźeb’inin telhis edildiği bu iki ciltlik çalışmanın müsvedde halinde kaldığı zikredilmektedir. 16. İstiķśâǿü’l-beyân fî mesǿeleti’ş-şâźervân. Kâbe’nin şadırvanıyla ilgili bir fetvadan ibaret olduğu belirtilmektedir (Berlin Staatsbibliothek, nr. 5536/10). Müellif ayrıca İbnü’l-Ecdâbî’nin fıkhü’l-luga mahiyetindeki Kifâyetü’l-müteĥaffıž adlı eserini manzum hale getirmiştir (DİA, XXI, 21). Taberî’nin bunlardan başka el-ǾUķūdü’d-dürriyye ve’l-meşyeħatü’l-Mekkiyye el-Mužafferiyye, ǾAvâŧifü’n-nuśra fî tafżîli’ŧ-ŧavâf Ǿale’l-Ǿumre, Tertîbü CâmiǾi’l-mesânîd li’bni’l-Cevzî, el-Kâfî fî ġarîbi’l-Ķurǿân, el-Ķabesü’l-esnâ fî keşfi ġarîbi’l-maǾnâ gibi çalışmalarının bulunduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhibbüddin et-Taberî, Ħulâśatü siyeri seyyidi’l-beşer (nşr. Tallâl b. Cemîl er-Rifâî), Mekke-Riyad 1418/1997, neşredenin girişi, s. 7-15; a.mlf., el-Ķırâ li-ķāśıdi Ümmi’l-ķurâ (nşr. Mustafa es-Sekkā), Kahire 1390/1970, neşredenin girişi, s. 9-11, 17-23; a.mlf., er-Riyâżü’n-nađire fî menâķıbi’l-Ǿaşere (nşr. Îsâ b. Abdullah b. Muhammed b. Mâni‘ el-Himyerî), Beyrut 1996, neşredenin girişi, I, 29-56; İbnü’l-Kayserânî, Teźkiretü’l-ĥuffâž (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî), Riyad 1415, IV, 1474; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVI, 10; Zehebî, el-MuǾcemü’l-muħtaś bi’l-muĥaddiŝîn (nşr. M. Habîb el-Hîle), Tâif 1408/1988, I, 22-23; Safedî, el-Vâfî, VII, 135; Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî, Źeylü Teźkireti’l-ĥuffâž (nşr. Hüsâmeddin el-Kudsî), Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), I, 85; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), VIII, 18-19; Fâsî, el-Ǿİķdü’ŝ-ŝemîn, III, 61-72; Keşfü’ž-žunûn, I, 20, 79, 465, 491, 727; II, 1177; Brockelmann, GAL, I, 444-445; Suppl., I, 615; Sezgin, GAS, VIII, 85-87; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 220, 407; M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 53-58; F. Bauden, “al-Ŧabarī”, EI² (İng.), X, 16-17; Héffening, “Taberî”, İA, XI, 593-594; Ahmet Turan Arslan, “İbnü’l-Ecdâbî”, DİA, XXI, 21.
İbrahim Hatiboğlu