MUHAMMED MUHYİDDİN ABDÜLHAMÎD
(محمّد محيي الدين عبد الحميد)
Muhammed Muhyiddîn b. Abdilhamîd el-Mısrî (1900-1973)
İlmî neşirleriyle tanınan Arap dili ve edebiyatı âlimi.
Mısır’ın Şarkıye vilâyetindeki Kefrülhamâm köyünde doğdu. İlk öğrenimini memleketinde, orta öğrenimini Dimyat’ta tamamladı. Ezher Üniversitesi’nden 1925’te mezun oldu. Bir süre Ezher’in lise kısmı ile Kahire Enstitüsü’nde öğretmenlik yaptı. 1931’de Ezher’e müderris sıfatıyla tayin edildi. Uzun süre Arap Dili Fakültesi’nde müderris ve dekan olarak çalıştı. Bir müddet Ezher Üniversitesi’nde ve dinî enstitülerde teftiş dairesi müdürlüğü ve başmüfettişlik yaptı. 1940 yılı başında, yeni açılan Hartum Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne bağlı Yüksek Hukuk Mektebi’nde ders vermek ve mektebin din ilimlerine dair programlarını hazırlamak üzere Sudan’a davet edildi. Burada dört yıla yakın öğretim üyeliği sırasında kaleme aldığı miras hukukuna dair eseri, Hartum Yüksek Hukuk Mektebi ile diğer bazı hukuk ve ilâhiyat fakültelerinde ders kitabı olarak okutuldu. 1943 yılının sonunda Ezher Üniversitesi Arap Dili Fakültesi’ne müderris ve idareci sıfatıyla döndü. Bir süre İlâhiyat Fakültesi’nde ders okuttu. 1965’te Arap Dili Fakültesi’nin dekanlığından emekliye ayrıldı. 1964’te Kahire Arap Dil Kurumu’na üye seçilen Muhammed Muhyiddin, Ezher Üniversitesi’nde Lecnetü’l-fetvâ ve el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye’ye bağlı Lecnetü ihyâi’t-türâs’a başkan oldu; Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye üyeliği yaptı ve diğer birçok ilmî kuruluşta üye olarak görev aldı. 1973 Martında Kahire’de vefat etti.
Yazma eserlerin neşrinde metnin doğru anlaşılıp harekelenmesi, muğlak ifadelerle garîb kelimelerinin açıklanması, özellikle yazmalarda sıkça rastlanan nokta, harf ve hareke hatalarının giderilmesi Muhammed Muhyiddin’in edisyon kritik yöntemini oluşturan başlıca ilkelerdir. Bununla birlikte Bulak ve Avrupa baskılarını tashih edip tekrar basmaktan öte bir şey yapmadığı, yayımladığı eserlerin temel yazmalarına müracaat etmediği, gerekli indekslerini hazırlamadığı, son zamanlarındaki çalışmalarını öğrencilerine hazırlattığı gibi eleştirilere de mâruz kalmıştır. Kendisi, indeks hazırlamada harcanacak vakti yeni bir eser tahkikinde kullanmayı tercih ettiğini belirtmesinin yanı sıra (Mahmûd M. et-Tanâhî, s. 74) İbn Hallikân ve Kudâme b. Ca‘fer’in eserlerinin neşirlerinde olduğu gibi ayrıntılı fihrist ve indekslere yer verdiği de görülmektedir.
Eserleri. A) Telifleri. el-Muħtâr min Śıĥâĥi’l-luġa (li’l-Cevherî) (Kahire 1353, M. Abdüllatîf es-Sübkî ile birlikte); Mebâdiǿü dürûsi’l-ǾArabiyye (Kahire 1353); el-Aĥvâlü’ş-şaħśiyye fi’ş-şerîǾati’l-İslâmiyye (Kahire 1361; Beyrut 1404/1984); Aĥkâmü’l-mevârîŝ Ǿale’l-meźâhibi’l-erbaǾa (Kahire 1366; Beyrut 1404/1984); Tenķīĥu’l-Ezheriyye (Kahire 1369/1950); Dürûsü’t-taśrîf (Sayda 1411/1990); Tefsîrü’l-Ķurǿâni’l-Ǿažîm: Cüzǿü ǾAmme (Kahire, ts.).
B) Şerhleri. Şerĥu Maķāmâti BedîǾizzamân el-Hemedânî (Kahire 1342); Şerĥ Ǿalâ Şerĥi İbn ǾAķīl (Ǿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik) (Minĥatü’l-celîl bi-taĥķīķi Şerĥi İbn ǾAķīl, Kahire 1350, 1370/1951, 1392/1972); et-Tuĥfetü’s-seniyye bi-şerĥi’l-Muķaddimeti’l-Âcurrûmiyye (Kahire 1353, 1370/1951); Şerĥu’l-Muķaddimeti’l-Ezheriyye (Kahire 1369/1950); en-Nižâmü’l-ferîd bi-taĥķīķi Cevhereti’t-tevĥîd (İbrâhîm el-Lekānî’nin Cevheretü’t-tevĥîd adlı manzumesine Abdüsselâm el-Lekānî’nin yazdığı İtĥâfü’l-mürîd isimli şerhe hâşiyedir, Kahire 1375/1955); Şerĥ Ǿalâ Şerĥi Ķaŧri’n-nedâ ve belli’ś-śadâ (Kahire 1377/1957); Şerĥu Dîvâni ǾÖmer b. Ebî RebîǾa el-Maħzûmî (Kahire 1380/1960); Şerĥ Ǿalâ Kitâbi’l-İnśâf fî mesâǿili’l-ħilâf beyne’n-naĥviyyîn el-Kûfiyyîn ve’l-Baśriyyîn (I-II, Kahire 1953-1961, Sorbon Üniversitesi’nde R. Blachère tarafından ders kitabı olarak okutulmuştur); ǾUddetü’s-sâlik ilâ taĥķīķı Evđaĥi’l-mesâlik (Kahire 1387/1967); Şerĥu Dîvâni Ebî Temmâm (Kahire 1387/1967); Hidâyetü’s-sâlik ilâ taĥķīķı Evđaĥi’l-mesâlik (Kahire 1388/1968); Sebîlü’l-felâĥ fî şerĥi Nûri’l-îżâĥ (Beyrut 1411/1990); el-İntiśâf mine’l-İnśâf (Şerĥ Ǿale’l-Mufaśśal); Şerĥ Ǿalâ metni’t-Telħîś fi’l-belâġa.
C) Bazı Tahkikleri. Radıyyüddîn el-Esterâbâdî, Şerĥu’ş-Şâfiye (Kahire 1348; Beyrut 1395/1975); Kudâme b. Ca‘fer, Cevâhirü’l-elfâž (Kahire 1350); İbn Reşîķ, el-ǾUmde (Kahire 1353); İbn Kuteybe, Edebü’l-kâtib (Kahire 1355); İbn Hişâm en-Nahvî, Şerĥu Ķaŧri’n-nedâ (Kahire 1355, 1377/1957) ve Şerĥu Şüźûri’ź-źeheb (Kahire 1355); İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebeviyye (Kahire 1356); Teftâzânî, Muħtaśarü’l-meǾânî (Kahire 1356); Ziyâeddin İbnü’l-Esîr, el-Meŝelü’s-sâǿir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâǾir (Kahire 1358); Üşmûnî, Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (I-IV, Kahire 1358); Hasan b. Bişr el-Âmidî, el-Muvâzene beyne Ebî Temmâm ve’l-Buĥtürî (Kahire 1363); İbn Hişâm en-Nahvî, Evđaĥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik (Kahire 1364, 1375/1956, 1387/1967); İbn Fâris, el-Mücmel fi’l-luġa (Kahire 1366); Abdürrahim el-Abbâsî, MaǾâhidü’t-tanśîś fî şerĥi şevâhidi’t-Telħîś (Beyrut 1366); Seâlibî, Yetîmetü’d-dehr fî meĥâsini ehli’l-Ǿaśr (Kahire 1366); İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-aǾyân (Kahire 1367); Ahmed b. Muhammed el-Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb min ġuśni Endelüsi’r-raŧîb (Kahire 1367; Beyrut 1388/1968); Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb (Kahire 1367); Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî, el-İħtiyâr li-taǾlîli’l-Muħtâr (Kahire 1369/1950, 1375/1956); Eş‘arî, Maķālâtü’l-İslâmiyyîn (Kahire 1369-1373/1950-1954, 1389-1390/1969-1970); Kādî Beyzâvî, Minhâcü’l-vüśûl (Kahire 1370/1951, 1389/1969); İbn Akīl, Şerĥu Elfiyyeti İbni Mâlik (Kahire 1370/1951, 1382/1962, 1384/1964); İbn Teymiyye Muvâfaķātü śaĥîĥi’l-menķūl (Kahire 1370/1951, M. Hâmid el-Fakī ile birlikte); İbn Şâkir el-Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât (Kahire 1371/1951); İbn Hişâm en-Nahvî, Muġni’l-lebîb (Kahire 1372/1952, I-II,
1384/1964); Ebû İshak el-Husrî, Zehrü’l-âdâb (Kahire 1374/1954); Semhûdî, Vefâǿü’l-vefâǿ (Kahire 1374/1955); Meydânî, MecmaǾu’l-emŝâl (Kahire 1374/1955; I-II, Beyrut 1381-1382/1961-1962); İbn Kayyim el-Cevziyye, İǾlâmü’l-muvaķķıǾîn (Kahire 1375/1955); İbn Teymiyye, eś-Śârimü’l-meslûl Ǿalâ şâtimi’r-Resûl (Tanta 1379/1960; Beyrut 1395/1975, 1398/1978); Abdülganî el-Meydânî, el-Lübâb fî şerĥi’l-Kitâb (1381/1961); Celâleddin es-Süyûtî, Târîħu’l-ħulefâǿ (Kahire 1383/1964); Abdülkāhir el-Bağdâdî, el-Farķ beyne’l-fıraķ (Kahire 1384/1964); Mergīnânî, el-Hidâye (Kahire 1385/1966); Şâtıbî, el-Muvâfaķāt (Kahire 1390/1970); Abdülkādir el-Bağdâdî, Ħizânetü’l-edeb (sadece iki cildi); Hatîb et-Tebrîzî, Şerĥu’l-Ĥamâse; Hatîb el-Kazvînî, el-Îżâĥ fî Ǿulûmi’l-belâġa (I-II, Kahire, ts.; Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd’in eserleri ve tahkikleri için ayrıca bk. Mahmûd M. et-Tanâhî, s. 78-80; M. Receb el-Beyyûmî, IV, 179-187; M. Mehdî Allâm, s. 316-317; M. Abdülmün‘im el-Hafâcî, s. 447-449).
BİBLİYOGRAFYA:
Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 92; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, II, 634; Mahmûd M. et-Tanâhî, Medħal ilâ târîħi neşri’t-türâŝi’l-ǾArabî, Kahire 1405/1984, s. 70-80; M. Receb el-Beyyûmî, en-Nehđatü’l-İslâmiyye fî siyeri aǾlâmihe’l-muǾâśırîn, Kahire 1405/1984, IV, 164-187; Ömer Rızâ Kehhâle, el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 745-746; M. Mehdî Allâm, el-MecmaǾiyyûn fî ħamsîne Ǿâmen, Kahire 1406/1986, s. 316-317; M. Abdülmün‘im el-Hafâcî, el-Ezher fî elf Ǿâm, Beyrut-Kahire 1408/1988, III, 445-449.
İsmail Durmuş