MUHAMMED KADRİ PAŞA
(ö. 1306/1888)
Kanunlaştırma alanındaki çalışmalarıyla tanınan Mısırlı hukukçu ve devlet adamı.
1237’de (1821-22) Yukarı Mısır’daki Mellevî’de doğdu. Mısırlı bir anne ile Anadolu’dan göç etmiş bir babanın (Kadri Ağa) çocuğudur. İlk öğrenimini bu şehirde yaptı. Ardından Kahire’de Rifâa Râfi‘ et-Tahtâvî’nin müdür olduğu Yabancı Diller Okulu’na devam etti ve Fransızca öğrendi. Bu okul, özellikle Fransız kanunlarının ve hukuk kitaplarının Arapça’ya tercüme edilmesinde önemli bir rol üstlenmişti. Muhammed Kadri mezun olduktan sonra aynı okulda yardımcı mütercim olarak göreve başladı. Tercüme faaliyetlerini Maliye Nezâreti’ndeki mütercimliği sırasında da sürdürdü. Bu arada hukuka ilgi duyarak Ezher’de İslâm hukuku derslerine devam etti. Kavalalı İbrâhim Paşa kumandasındaki Mısır ordusu Suriye’de yönetimi ele geçirince Şam’a vali tayin edilen Şerif Paşa kâtip olarak onu da yanında götürdü. Buradan İstanbul’a gidip bir süre kaldı ve daha sonra Kahire’ye döndü. Mustafa Fâzıl Paşa Medresesi’nde Arapça ve Türkçe hocalığı yaptı. Ardından Hidiv İsmâil Paşa tarafından oğlunun mürebbîliğine getirildi. Onun üstlendiği görevler arasında Hariciye Tercüme Kalemi reisliği de vardır. Öğretmenliği sırasında çeşitli alanlarda kitaplar yazdı ve Arapça-Fransızca sözlükler hazırladı.
Kadri Paşa, şer‘iyye mahkemelerinin yanı sıra Batılılaşma akımının etkisiyle kurulan mahkemelerin kanunlarını hazırlama işinde de çalıştı. Hidiv İsmâil Paşa döneminde başlayan bu faaliyet sırasında belli başlı Fransız kanunları Arapça’ya çevrildi. “Code Civile”in Arapça’ya tercümesi Rifâa Bey’e, ceza kanununun tercümesi de (Kānûnü’l-cinâyât, I-III, Bulak 1282/1865) Muhammed Kadri’ye verildi. Muhammed Kadri bu görevinin yanı sıra Fransız medenî kanununun tercümesinde de Rifâa Bey’e yardımcı oldu. Bu arada Fransa’dan alınan kanunlarla İslâm hukuku hükümlerinin uzlaştırılması problemiyle de ilgilendi. Taŧbîķu mâ vücide fi’l-Ķānûni’l-medenî muŧâbıķan li-meźhebi Ebî Ĥanîfe adıyla bir kitap yazdı (eserin yazma nüshası Mısır Millî Kütüphanesi’nde bulunmaktadır). Bu faaliyetleriyle önemli bir hukukçu olarak öne çıkan Muhammed Kadri karma istînaf mahkemesi hâkimliğine getirildi ve Adliye nâzırı oluncaya kadar bu görevde kaldı. 1299 (1882) yılındaki Urâbî Paşa isyanının ardından Hidiv Tevfik Paşa döneminde kurulan Şerif Paşa hükümetinde Adliye nâzırı, dördüncü Şerif Paşa hükümetinde önce Maarif, ardından tekrar Adliye nâzırı oldu. Adliye nâzırı iken yeni mahkemelerle (el-mehâkimü’l-ehliyye) ilgili kanunların hazırlanmasına katkıda bulundu. Mısır medenî, ticaret ve ceza soruşturmaları kanunları ile Mısır’ın ilk anayasasının hazırlanmasına iştirak etti. Ardından emekliye ayrıldı. Son dönemlerinde gözleri artık görmeyen Muhammed Kadri Paşa 17 Rebîülevvel 1306’da (21 Kasım 1888) vefat etti.
Eserleri. Kadri Paşa, İslâm hukukunun kanunlaştırılması alanında kanun taslağı şeklinde üç kitap hazırlamıştır. Bunlardan ilki Mürşidü’l-ĥayrân ilâ maǾrifeti aĥvâli’l-insân fi’l-muǾâmelâti’ş-şerǾiyye Ǿalâ meźhebi’l-İmâm Ebî Ĥanîfe en-NuǾmân’dır (Kahire 1308, 1983; Amman 1987). Hidiv İsmâil Paşa, Osmanlı Devleti’ne fazla bağımlı olmamak için Tanzimat sonrasında hazırlanan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’yi yürürlüğe koymamıştı. Kadri Paşa, İslâm hukukuna dayalı bir medenî kanun ihtiyacını karşılamak üzere Mürşidü’l-ĥayrân’ı kaleme aldı. Ancak bu taslak yürürlüğe konmadı, yayımlanması Kadri Paşa’nın ölümünden sonra gerçekleşti (bk. MÜRŞİDÜ’l-HAYRÂN). İsmâil Paşa muhtemelen, kanun koyucu olarak suçlanmaktan ve muhafazakâr ulemânın muhalefetinden endişe ettiği için bu teşebbüsten vazgeçmiştir. İkinci taslak el-Aĥkâmü’ş-şerǾiyye fi’l-aĥvâli’ş-şaħśiyye’dir (Bulak 1292, 1298, 1318; Kahire 1325, 1329; İstanbul 1304). Birinci bölümde aile hukuku, ikinci bölümde miras hukukuyla ilgili hükümler düzenlenmiş olup tamamı 647 maddedir (bk. el-AHKÂMÜ’ş-ŞER‘İYYE fi’l-AHVÂLİ’ş-ŞAHSİYYE). Üçüncü taslak Ķānûnü’l-Ǿadl ve’l-inśâf fi’l-ķażâǿi Ǿalâ müşkilâti’l-evķāf’tır (Bulak 1308, 1311, 1312, 1313, 1320). Eser Abdülazîz Kâhil Bey tarafından Du wakf adıyla Fransızca’ya çevrilmiştir (Caire 1896). Her üç kitap Hanefî mezhebi esaslarına göre kaleme alınmıştır. Kadri Paşa’nın bunların dışında ed-Dürrü’l-münteħab min luġāti’l-Fransiyyîn ve’l-ǾArab (Bulak 1875) ve Taŧbîķu mâ vücide fi’l-Ķānûni’l-medenî muŧâbıķan li-meźhebi Ebî Ĥanîfe (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Kavânîn ve Ahkâm, nr. 80) adlı eserleri bulunmaktadır (diğer eserleri için bk. Zekî M. Mücâhid, I, 109-111).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Kadri Paşa, Mürşidü’l-ĥayrân, Amman 1987, yayımlayanın önsözü, s. 3-6; a.mlf., Du wakf (trc. Abdulaziz Kahil Bey), Caire 1896; E. Clavel, Droit musulman, Paris 1895, II, 261-424; Serkîs, MuǾcem, II, 1495-1496; Zekî M. Mücâhid, el-AǾlâmü’ş-Şarķıyye, Kahire 1368/1949, I, 109-111; Farhat J. Ziadeh, Lawyers the Rule of Law and Liberalism in Modern Egypt, Stanford 1968, s. 19-21, 31-32; M. Hüseyin Heykel, Terâcimü Mıśriyye ve Ġarbiyye, Kahire 1980, s. 96-103; G. Delanoue, Moralistes et politiques musulmans dans l’Egypte du XIXe siècle (1798-1882), Caire 1982, II, 627; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 10; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıśr fi’l-ķarni’t-tâsiǾ Ǿaşer, Kahire 1990, s. 81, 95, 109, 130; Tevfîk İskârûs, “Muĥammed Ķadrî Bâşâ”, AǾlâmü’n-nehđati’l-ĥadîŝe, el-ĥalķatü’ŝ-ŝâniye, Beyrut 1991, s. 221-229; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, Beyrut 1414/1994, III, 600-601; Abdülmün‘im Şümeys, ǾUžamâǿü min Mıśr, Kahire, ts. (Dârü’l-maârif), s. 78-84.
M. Âkif Aydın