MUHAMMED FUÂD ABDÜLBÂKĪ

(محمّد فؤاد عبد الباقي)

Muhammed Fuâd b. Abdilbâkī b. Sâlih el-Mısrî (1882-1968)

Kur’an ve hadise dair indeks çalışmalarıyla tanınan Mısırlı âlim.

Benîyûsuf vilâyetinin merkezinde yer alan Kımnülarûs’a bağlı Kalyûbiye köyünde doğdu. Küçük yaşta iken, Harp Bakanlığı’nda çalışmakta olan babasının görevi sebebiyle bir buçuk yıl Sudan’da kaldı. Veddünnücûm Savaşı yüzünden tekrar Kahire’ye döndü ve ilk öğrenimine burada devam etti. Daha sonra Özbekiye’de bulunan Medresetü Emrîkân’a girdi. Ardından öğrenimini özel olarak sürdürdü. Bu sırada Mısırlı edebiyatçı Sâdık Anber ve dil âlimi Abdullah Emîn ile dostluk kurdu. Bazı resmî okullarda ders verdi ve 1905-1933 yıllarında Ziraat Bankası’nda Fransızca mütercimi sıfatıyla çalıştı. Bankanın tasfiye edilmesi üzerine Kahire’de Dârü ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye adıyla bir yayınevi açtı; burada Kur’an, sünnet ve indeks (fihrist) alanında eserler neşretti. 1950’li yıllarda Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’de araştırmacı ve danışman olarak görev yaptı. Bu arada klasik Arap edebiyatıyla ilgilendi. Mustafa Abdürrâzık, Kāsım Emîn, Abdülvehhâb Azzâm ve M. Reşîd Rızâ’nın görüşlerinden etkilendi. Reşîd Rızâ’nın vefatına kadar (1935) on dört yıl onunla birlikte bulundu. Batılı araştırmacılarla irtibat kurmasında Reşîd Rızâ’nın yardımı oldu. Araştırmaları ve tahkik çalışmaları ile Mısır’da ve İslâm dünyasında tanındı. Kahire’de önce Ravza’da, ardından Cîze’de oturdu. Ömrünün sonlarına doğru gözlerinde görme kaybı başladı ve ölümünden önce gözlerini kaybetti. 22 Şubat 1968’de Cîze’de öldü.

Eserleri. A) Telifleri. 1. el-MuǾcemü’l-müfehres li-elfâži’l-Ķurǿâni’l-Kerîm (Kahire-Beyrut 1364/1945, 1378; İstanbul 1982). Alman şarkiyatçısı Gustav Leberecht Flügel’in Concordanticae Corani arabicae adlı eseri esas alınıp büyük ölçüde tashih edilerek meydana getirilmiştir. Kitabı Mahmut Çanga Kur’an Kelimelerinin Anahtarı (İstanbul 1986),


Bekir Karlığa Mevzûlarına Göre Âyet-i Kerîmeler ve Mealleri (İstanbul 1980, 1988) adıyla Türkçe’ye çevirmiştir. 2. Teysîrü’l-menfaǾa bi-kitâbey Miftâĥi künûzi’s-sünne ve’l-MuǾcemi’l-müfehres li-elfâži’l-ĥadîŝi’n-nebevî (Kahire 1353-1354, 1409/1988; Beyrut 1404). 3. CâmiǾu’l-mesânîd. Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inde yer alan hadislerin 196 sahâbenin ismine göre müsned tarzında tertip edildiği ve her müsnedin kendi arasında konularına göre sıralandığı eser 1942’de tamamlanmış, ancak çok sonra yayımlanmıştır (I-VI, Kahire 1412/1991). 4. el-Lüǿlüǿü ve’l-mercân fîme’ttefeķa Ǿaleyhi’ş-şeyħân (I-III, Kahire 1368, 1401; Riyad-Beyrut 1400/1980, 1414/1994, 1416/1995). Buhârî ve Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’lerinde bulunduğu halde Muhammed Habîbullah eş-Şinkītî’nin Zâdü’l-müslim fî-me’ttefeķa Ǿaleyhi’l-Buħârî ve Müslim (1348/1967) adlı eserinde yer almayan 500 hadisin ilâvesiyle oluşturulan bu eserde 1906 hadise yer verilmiştir. Âişe Abdurrahman, kitap için Fehârisü’l-Lüǿlüǿi ve’l-mercân fîme’ttefeķa Ǿaleyhi’ş-şeyħân adıyla bir indeks hazırlamış (Riyad 1408/1988), İsmail Kaya ve İsmail Hakkı Uca eseri İmam Buhârî ve Müslim’in İttifak Ettikleri Hadisler adıyla Türkçe’ye çevirmişlerdir (I-III, Konya 1979). 5. MuǾcemü ġarîbi’l-Ķurǿân (Kahire 1950, 1960; İstanbul 1985). Eserde, Kur’ân-ı Kerîm’de geçen anlaşılması zor kelimelerle ilgili olarak Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inde tesbit edilen mânalara yer verilmiş olup müellif, İbn Abbas’ın, Hâricî reislerinden Nâfi‘ b. Ezrak’ın Kur’an’da mevcut, anlaşılması güç 200 kadar kelime hakkındaki sorularına verdiği cevapları ihtiva eden Mesâǿilü NâfiǾ b. el-Ezraķ’ı alfabetik sıraya koyarak MuǾcemü ġarîbi’l-Ķurǿân’ı ile birlikte yayımlamıştır (Kahire 1950, s. 234-292). 6. Ķurretü’l-Ǿayneyn fî eŧrâfi’ś-Śaĥîĥayn (I-III, Kahire, ts.; Beyrut 1993). Müellifin ayrıca CâmiǾu’ś-Śaĥîĥayn adlı bir çalışması ile el-Müslimât el-müǿminât mâ lehünne ve mâ Ǿaleyhinne adlı bir telif eserinin bulunduğu kaydedilmektedir.

B) Tahkik, Tahrîc ve İndeks Çalışmaları. Śaĥîĥu’l-Buħârî (Riyad 1400); Śaĥîĥu Müslim (I-V [son cildi fihrist], Kahire 1355-1356, 1374-1376/1955-1956; Riyad 1400); Muvaŧŧaǿü’l-İmâm Mâlik (I-II, Kahire 1359/1940, 1370/1951); Tirmizî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inin III. cildinin tahkiki (Kahire 1356/1937); Sünenü İbn Mâce (I-II, Kahire 1372/1952, 1375/1955, 1390; İstanbul 1400/1980; Beyrut 1400, 1407/1987); Buhârî’nin el-Edebü’l-Müfred’indeki hadislerin tahrîci (Kahire 1375/1955, 1378/1958; Beyrut 1409); İbn Mâlik et-Tâî, Şevâhidü’t-tavżîĥ ve’t-taśĥîĥ li-müşkilâti’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ (Kahire 1957, 1367; Beyrut 1400/1980); Fihrisü Muvaŧŧaǿi’l-İmâm Mâlik; Fehârisü Süneni İbn Mâce (Beyrut 1407/1987).

Muhammed Fuâd, Arent J. Wensinck’in A Handbook of Early Muhammadan Tradition adlı konularına göre hadis indeksini Miftâĥu künûzi’s-sünne (Kahire 1353; Lahor 1403/1983; Beyrut 1405), Jules la Beaume’un Le Qoran Analyze ismini taşıyan konularına göre Kur’an indeksini Tafśîlü âyâti’l-Ķurǿâni’l-ĥakîm (Kahire 1342, 1375/1955) adıyla tercüme etmiştir. Ayrıca Cemâleddin el-Kāsımî’nin Meĥâsinü’t-teǿvîl’inin neşrini gerçekleştirmiş (Kahire 1376-1380/1957-1960; Beyrut 1398/1978), el-MuǾcemü’l-müfehres li-elfâži’l-ĥadîŝi’n-nebevî ismiyle şarkiyatçılar tarafından hazırlanan dokuz hadis kitabının indeksine dair çalışmanın yayımlanmasına (I-VII, Leiden 1936-1969) önemli katkı sağlamış, Muhibbüddin el-Hatîb ve Kusay Muhibbüddin el-Hatîb ile birlikte İbn Hacer’in Fetĥu’l-bârî’sinin kitap ve bablarını numaralayıp neşretmiştir (I-XIII, Kahire 1380/1960, 1407/1986; Beyrut 1390/1970).

BİBLİYOGRAFYA:

Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 589; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 723; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 333; Muhyiddin et-Tu‘mî, en-Nûrü’l-ebher fî ŧabaķāti şüyûħi’l-CâmiǾi’l-Ezher, Beyrut 1412/1992, s. 122-123; Afâf M. Fuâd Abdülbâkī, “el-ǾÂlimü’l-İslâmî ve’l-muĥaddişü’l-Mıśrî el-üstâź Muĥammed Fuǿâd ǾAbdülbâķī”, el-Muĥaddiŝûn fî Mıśr ve’l-Ezher ve devrühüm fî iĥyâǿi’s-sünneti’n-nebeviyyeti’ş-şerîfe (nşr. Hüseynî Abdülmecîd Hâşim - Ahmed Ömer Hâşim), [baskı yeri ve tarihi yok] (Mektebetü Garîb), s. 352-357; İsmail L. Çakan - Muhammed Eroğlu, “Abdullah b. Abbas”, DİA, I, 79.

İbrahim Hatiboğlu