MUHAMMED BEHCET el-ESERÎ
(محمّد بهجة الأثري)
Muhammed Behcet b. Mahmûd b. Abdilkādir b. Ahmed el-Eserî (1902-1996)
Iraklı edip, şair ve yazar.
1902 (veya 1904) yılında Bağdat’ta doğdu. Büyük dedesi Ahmed, Diyarbekir valisiyle anlaşmazlığa düşünce Erbil’e göç etti, daha sonra Bağdat’a yerleşerek ticaretle uğraştı, babası da tâcirdi. Askerî rüşdiyeye kaydolan Muhammed Behcet askerî eğitime dayanamadığı için buradan ayrıldı. Öğrenimi sırasında Türkçe eğitimi aldı, özel bir hocadan Fransızca okudu. 1917’de İngilizler’in Bağdat’ı işgalinden sonra İngilizce tahsil etti. Ardından Arap dili ve edebiyatı ile İslâmî ilimlerde uzmanlaşmaya yöneldi. Özellikle Ali Alâeddin el-Âlûsî ve Mahmûd Şükrî el-Âlûsî’den yararlandı. Onlardan dil ve edebiyat yanında İslâmî ilimler, Arap tarihi ve mantık gibi dersleri aldı. Mahmûd Şükrî el-Âlûsî
hadis ilmine düşkünlüğünü görerek ona Eserî lakabını verdi. 1924 yılından itibaren on yıl kadar Bağdat’ta Arap dili ve edebiyatı ile din ve ahlâk dersleri öğretmeni olarak çalıştı. 1927’de gözden geçirerek yayımladığı Mahmûd Şükrî el-Âlûsî’nin Târîħu mesâcidi Baġdâd ve âŝârihâ adlı eserinde yer alan dinî ıslahatla ilgili fikirlerinden dolayı mahkemeye verildiyse de beraat etti. 1928’de diğer Arap ülkelerine, Türkiye ve Yunanistan’a gitti. Dönüşünde Cem‘iyyetü’ş-şübbâni’l-müslimînin kuruluşuna katıldı. 1936’da Bağdat bölgesi vakıflarına müdür, bir yıl sonra da Maarif Bakanlığı Arap dili müfettişi tayin edildi. 1941 yılında Reşîd Kerâmî’nin İngiliz işgaline karşı başlattığı ayaklanmaya katıldığı için üç yıl hapse mahkûm oldu. Nisan 1948’de Maarif Bakanlığı’ndaki müfettişlik görevine iade edildi. 1956 yılında yüksek öğretmen okulu ile polis fakültesinde dersler verdi. Krallığın sona erip cumhuriyetin kurulduğu 1958 Temmuzunda getirildiği Vakıflar genel müdürlüğü görevini 1963 Şubatında emekli oluncaya kadar sürdürdü.
Muhammed Behcet, resmî görevlerinin yanı sıra 1920’li yıllardan itibaren gazete ve dergilerde Arap dili ve edebiyatı ile eleştiri konularında, ayrıca dinî, siyasî ve içtimaî meselelere dair makaleler yazmaya, şiirlerini yayımlamaya başladı. İlk gençlik yıllarında şair Cemîl Sıdkī ez-Zehâvî ve Ma‘rûf er-Rusâfî ile çatışma içine girdi. 1924’ten itibaren iki yıl süreyle haftalık el-BedâǿiǾ ve el-ǾÂlemü’l-İslâmî dergilerinde yazı işleri müdürü, daha sonra altı yıl kadar Mecelletü’l-MecmaǾi’l-Ǿilmiyyi’l-ǾIrâķī dergisinde yazı işleri müdürü ve yönetici olarak çalıştı. 1929-1949 yılları arasında çeşitli komisyonlarda üyelik yapan Eserî, 1949’da el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī başkanının ikinci vekili ve 1953-1963 arasında birinci vekili oldu. 1961’de Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’nin Yüksek Danışma Kurulu’nun, 1980’de Fas Kraliyet Akademisi’nin üyeliğini yaptı. 1931-1968 yıllarında milletlerarası kongre ve toplantılara katıldı; birçok ödül, nişan ve madalya aldı. 23 Mart 1996’da Bağdat’ta vefat etti. Muhammed Behcet’in edebî nesirleri cümlelerinin kısalığı, lafız güzelliği, parlak üslûbu ve sağlam örgüsüyle birçok kadîm müellifin nesirlerinden üstündür. Aynı özellikler şiirlerinde de görülmektedir.
Eserleri. A) Telif Eserleri. AǾlâmü’l-ǾIrâķ (Âlûsî ailesiyle onun meşhur şahsiyetlerinin biyografilerine dairdir; Bağdat 1340/1921); el-Mücmel fî târîħi’l-edebi’l-ǾArabî (Bağdat 1929); el-Medħal fî târîħi’l-edebi’l-ǾArabî (Bağdat 1929); Meǿsâtü’ş-şâǾir Veżżâĥu’l-Yemen (Velîd b. Abdülmelik’in eşi Ümmü’l-Benîn’e yazdığı gazel yüzünden öldürülen şair Vezzâhu’l-Yemen Abdurrahman b. İsmâil hakkında edip Ahmed Hasan ez-Zeyyât’ın görüşlerine reddiye olarak yazdığı makalelerini içerir; Bağdat 1935); el-İtticâhâtü’l-ĥadîŝe fi’l-İslâm (el-ǾArab ve’l-ĥađâratü’l-ĥadîŝe adlı eser içinde; Beyrut 1951; nşr. Muhibbüddin el-Hatîb, Kahire, ts.); el-Coġrâfiyye Ǿinde’l-müslimîn ve’ş-Şerîf el-İdrîsî (Bağdat 1952); Kâtibü’d-devleteyn: en-Nûriyye ve’ś-Śalâĥiyye (Bağdat 1956); Maĥmûd Şükrî el-Âlûsî ve ârâǿühü’l-luġaviyye (Maĥmûd Şükrî el-Âlûsî: Sîretühû ve dirâsâtühü’l-luġaviyye, Kahire 1958; Küveyt 1416/1995); MuǾcemü’l-âlât ve’l-edevât ve ġayrihâ: el-Âletü ve’l-edât (Bağdat 1962); Nažarât fâĥıśa fî ķavâǾidi resmi’l-kitâbeti’l-ǾArabiyye ve żavâbıŧı’l-luġa ve ŧarîķati tedvîni târîħi’l-edebi’l-ǾArabî (Bağdat 1971); Melâmiĥ ve ezhâr (Bağdat 1974); ŹerâǿiǾu’l-Ǿaśabiyyeti’l-Ǿunśuriyye fî iŝâreti’l-ĥarb ve ĥamelâti Nâdir Şâh Ǿale’l-ǾIrâķ fî rivâyeti şâhidi Ǿıyân (Bağdat 1401/1981); Muĥammed b. ǾAbdülvehhâb: DâǾiyetü’t-tevĥîd ve’t-tecdîd fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ (Riyad 1404/1984); Dîvânü’l-Eŝerî (Bağdat 1990). Diğer eserleri de şunlardır: Abdülmuĥsin el-Kâžımî: Ĥayâtühû ve şiǾruhû; Şeyħülislâm ǾÂrif Ĥikmet, Ǿİmâdüddîn el-Ķureşî el-İśbahânî el-Kâtib, Eşherü meşâhîri’l-ǾIrâķ fi’l-edeb ve’s-siyâse fi’l-ķarneyni’l-aħîreyn, er-Red Ǿale’ş-şuǾûbiyye ev naķżu Kitâbi’l-Meŝâlib li’bni’l-Kelbî, en-Nuķūd ve’r-rudûd, Maķālât naķdiyye, Şerĥu Maķāmâti İbn Mârî eŧ-Ŧabîb el-Mıśrî, el-Edebü’l-muǾâśır fi’l-ǾIrâķ, Žılâlü’l-eyyâm (divan), Verâǿe’l-eslâki’ş-şâǿike (divan). Eserî başka müelliflerle birlikte okul kitapları da yazmıştır. Ayrıca Ahmet Süheyl Ünver’in Hattat Ali bin Hilal: Hayatı ve Yazıları adlı kitabını Azîz Sâmî ile birlikte el-Ħaŧŧâŧü’l-Baġdâdî ǾAlî b. Hilâl el-meşhûr bi’bni’l-Bevvâb başlığıyla Arapça’ya tercüme etmiştir (Bağdat 1377/1958).
B) İlmî Neşirleri. Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Târîħu Necd (Kahire 1343, 1347, 1998), eđ-Đarâǿir vemâ yesûġu li’ş-şâǾir dûne’n-nâŝir (Kahire 1344/1923, 1418/1998), Târîħu Mesâcidi Baġdâd ve âŝârihâ (Bağdat 1346/1927), ǾUķūbâtü’l-ǾArab fî Câhiliyyetihâ ve ĥudûdü’l-maǾâśî elletî yertekibühâ baǾżuhüm (MMİIr., XXXV/2 [1984], s. 3-85), en-Naĥt ve beyânü ĥaķīķatihî ve nebźe Ǿan ķavâǾidihî (MMİIr., XXXIX/3 [1409/1988], s. 7-61; Bağdat 1989), el-Mâǿü vemâ verede fî şürbihâ mine’l-âdâb (Rabat 1405/1985) ve Bülûġu’l-ereb fî maǾrifeti aĥvâli’l-ǾArab (I-III, Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye]; Beyrut, ts. [Dârü’ş-şarkı’l-Arabî]); Ebû Bekir es-Sûlî, Edebü’l-küttâb (Beyrut 1922; Bağdat 1922); İbnü’l-Cevzî, Menâķıbü Baġdâd (Bağdat 1342/1924); İbnü’l-Müneccim, Kitâbü’n-Naġam (Bağdat 1369/1950); İmâdüddin el-İsfahânî, Ħarîdetü’l-ķaśr ve cerîdetü’l-Ǿaśr (Irak şairleri kısmı, Cemîl Saîd ile I-V, Bağdat 1955-1978); İbn Cinnî, Tefsîru urcûzeti Ebî Nüvâs fî taķrîži’l-Fażl b. er-RebîǾ vezîri’r-Reşîd ve’l-Emîn (Dımaşk 1386/1966); Şemseddin Muhammed b. Mahmûd eş-Şehrezûrî, Muķaddimetü Nüzheti’l-ervâĥ ve ravżati’l-efrâĥ (Nuśûś felsefiyye mühdât ile’d-Duktûr İbrâhîm Medkûr içinde, s. 135-174, Kahire 1976); Demenhûrî, ǾAynü’l-ĥayât fi’stinbâŧı’l-miyâh (Rabat 1989); Dîvânü Veżżâĥı’l-Yemen: Şerĥu Muĥammed Ħayr (Beyrut 1996); İdrîsî, Ħarîŧatü’l-Ǿâlem (Śûretü’l-Ǿarż) (Cevâd Ali ile birlikte, Bağdat 1951), MuǾcemü’l-eķālîm, Mirǿâtü’l-eķālîm (önceki eserin özeti) ve Nüzhetü’l-müştâķ fi’ĥtirâķı’l-âfâķ; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Risâletü’l-misvâk; Ebü’n-Necm el-İclî, Ümmü’l-erâcîz; Abdülkādir b. Şa‘bân, Levĥu’l-ĥıfž fî ĥisâbi Ǿaķdi’l-eśâbiǾ.
Muhammed Behcet’in Arap dili ve edebiyatı, Arap şiiri, edebî tenkit, tarih vb. konularda yazdığı makalelerle tahkik ettiği bazı kitap ve risâleleri el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī, Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye (Kahire), Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye (Dımaşk) ve Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin çıkardığı dergilerle el-Mevrid, el-Baĥŝü’l-Ǿilmî gibi mecmualarda yayımlanmıştır (Sabâh Nûrî Merzûk, VII, 110-112). Hamîd el-Matbaî, el-ǾAllâme Muĥammed Behcet el-Eŝerî adıyla bir monografi kaleme almıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
C. Avvâd, MuǾcemü’l-müǿellifîne’l-ǾIrâķıyyîn, Bağdad 1969, III, 114-116; İbrâhim es-Sâmerrâî, Târîħu Ǿulemâǿi Baġdâd fi’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer el-hicrî, Bağdad 1982, s. 113-118; a.mlf., Mecâlisü Baġdâd, Bağdad 1985, s. 56-60; M. Mehdî Allâm, el-MecmaǾiyyûn fî ħamsîne Ǿâmen, Kahire 1406/1986, s. 260-262; Mîr Basrî, AǾlâmü’l-edeb fi’l-ǾIrâķı’l-ĥadîŝ, London 1415/1994, II, 484-488; Abdülazîz Suûd el-Bâbitîn, MuǾcemü’l-Bâbiŧîn li’ş-şuǾarâǿi’l-ǾArabi’l-muǾâśırîn, Safat 1995, IV, 352; Hamîd el-Matbaî, MevsûǾatü aǾlâmi’l-ǾIrâķ fi’l-ķarni’l-Ǿışrîn,
Bağdad 1995, I, 182; a.mlf., el-ǾAllâme Muĥammed Behcet el-Eŝerî, Bağdad, ts., tür.yer.; Ahmed el-Alâvine, Źeylü’l-AǾlâm, Cidde 1418/1998, s. 168-169; Nizâr Abâza - M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü’l-AǾlâm, Beyrut 1999, s. 224-225; Sabâh Nûrî Merzûk, MuǾcemü’l-müǿellifîn ve’l-küttâbi’l-ǾIrâķıyyîn: 1970-2000, Bağdad 2002, VII, 109-112; Muhammed Behcet el-Eserî, “Sîretü’l-ǾAllâme el-Eşerî bi-ķalemih” (nşr. Hamîd el-Matbaî), el-Mevrid, XXIV/2, Bağdad 1996, s. 4-16; Hilâl Nâcî, “el-ǾAllâme Muĥammed Behcet el-Eşerî”, MMMA (Kahire), XLI/2 (1418/1997), s. 173-225; Adnân Abdurrahman ed-Dûrî, “el-ǾAllâme Muĥammed Behcet el-Eşerî: (1902-1996) melâmiĥ min sîretihî ve müşârekâtihi’l-Ǿilmiyye”, el-Müǿerriħu’l-ǾArabî, sy. 56, Bağdad 1418/1998, s. 257-266; Yusuf Şevki Yavuz, “Âlûsî, Mahmûd Şükrî”, DİA, II, 549.
İsmail Durmuş