MUHAMMED ALİ TERBİYET
(محمّد علي تربيت
(1875-1939
Azerbaycanlı devlet adamı ve yazar.
Tebriz’de doğdu. Tanınmış bir aileye mensuptur. Babası Mirza Sâdık Han’ın soyu Afşarlılar’dan Nâdir Şah’ın (1736-1747) münşî ve vak‘anüvisi, Târih-i Cihângüşâ-yı Nâdirî’nin yazarı Türk asıllı Mehdî Han’a ulaşır. Muhammed Ali öğrenimi sırasında özellikle tabiat bilimleri, matematik ve astronomiye ağırlık verdi. 1893-1895 yılları arasında Tebriz’de Muzafferî Medresesi’nde öğretmenlik yaptı. Daha sonra bir grup arkadaşıyla birlikte burada Terbiyet Medresesi’ni kurdu. Bu okul kapanınca bir süre Lokmâniyye Medresesi’nde astronomi, coğrafya ve edebiyat okuttu. Kardeşi Mirza Ali Muhammed Han ile birlikte açtığı kitabevi çok geçmeden Meşrutiyet yanlılarının toplantı yeri haline geldi. Bu arada Seyyid Hasan Takīzâde, Seyyid Hüseyin Adâlet ve Yûsuf Han İ‘tisâmülmülk gibi meşrutiyet hareketinin önde gelenleriyle birlikte İran’da ilk ilmî dergi olan Gencîne-i Fünûn’u çıkardı (Ocak 1903 - Ocak 1904). Meşrutiyet’in ilânından bir yıl önce yine başta Takīzâde olmak üzere bir grup aydınla birlikte Mısır’a gitti ve orada Kemâl gazetesinin neşrine katkıda bulundu (1905). 1906’da I. Meşrutiyet’in ilânından rahatsız olan Muhammed Ali Şah 1908’de meclisi kapatıp anayasayı ilga edince buna karşı direnen Tebriz’deki gizli örgütün üyeleri arasında Muhammed Ali Terbiyet de vardı. Burada haftada iki gün yayımlanan ve sadece yirmi beş sayı çıkan İttihâd adlı bir dergi neşretti. Ancak karışıklıkların devam etmesi sebebiyle bir süre sonra yurt dışına çıkan Muhammed Ali İstanbul’a gitti ve başta Almanya olmak üzere Avrupa ülkelerini gezdi, İngiltere’de Edward Granville Browne ile tanıştı. Kütüphanelerde İran tarihi ve kültürüyle ilgili eserleri inceledi. I. Dünya Savaşı’nda İran’ı Rus işgalinden kurtarmak amacıyla Berlin’de kurulan komiteye katıldı. İran’a döndükten sonra 1921’de Doğu Azerbaycan Millî Eğitim müdürlüğüne getirildi ve 1925 yılına kadar bu görevde kaldı. Bu sırada Gencîne-i Maârif adlı aylık bir dergi çıkardı; ayrıca Mecma-i Edeb adıyla bir edebiyat cemiyeti kurdu. Çalıştığı yerin bir odasını kütüphane haline getirdi ve bugün kendi adıyla anılan kütüphanenin çekirdeğini oluşturdu. Aralarında kız
okulları da bulunan birçok tesisi eğitime açtı. 1927’ye kadar Gîlân Millî Eğitim müdürlüğünde bulundu. 1928-1930 yılları arasında Tebriz belediye başkanlığı yaptı. Onun zamanında Tebriz’de önemli imar faaliyetleri gerçekleştirildi. Daha sonra birkaç dönem milletvekilli seçilen Muhammed Ali Tebriz’de öldü.
Eserleri. Fazileti, bilgisi ve güçlü hâfızası ile tanınan Muhammed Ali Terbiyet çok sayıda makale ve kitap yazmış olup başlıcaları şunlardır: 1. Dânişmendân-ı Âźerbâycân. Azerbaycan şair ve ileri gelenlerinin biyografisini içerir (Tahran 1314 hş., 1377 hş.). 2. Târîħ-i MaŧbûǾât-ı Îrân. Edward Browne tarafından yazma nüshasına dayanılarak İngilizce’ye tercüme edilmiş ve onun The Press and Poetry of Modern Persia adlı eserinin (Cambridge 1914) birinci bölümü olarak yayımlanmıştır. 3. Zâd u Bûm. İran tarihi ve coğrafyasına dairdir (Tebriz 1316, 1319 hş.). 4. Taķvîm-i Terbiyet. Müellifin seçme yazılarından oluşur (Tebriz 1306 hş.). Ayrıca Doğu Azerbaycan Millî Eğitim müdürü iken çıkardığı dergi başta olmak üzere birçok dergide ilim, edebiyat ve siyaset alanlarıyla ilgili çok sayıda makale yazmıştır. Bunların Farsça olanlarının bir kısmı Hüseyin Muhammedzâde-yi Sadîk tarafından bir araya getirilerek yayımlanmıştır (Tahran 2535 şş.).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Ali Terbiyet, Dânişmendân-ı Âźerbâycân, Tahran 1314 hş., önsöz, s. 2-5; a.mlf., Maķālât-ı Terbiyet (haz. Hüseyin Muhammedzâde-i Sadîk), Tahran 2535 şş., s. nohbistunoh; Browne, LHP, IV, 458, 467; Storey, Persian Literature, I/2, s. 1111-1112; Mehdî Melikzâde, Târîħ-i İnķılâb-ı Meşrûŧiyyet-i Îrân, Tahran 1351 hş., I, 123, 211, 396; II, 936-937, 1070-1071; III, 1338, 1340; Selâmullah Câvid, Gûşeyî ez Ħâŧırât, Tahran 1353 hş., s. 5-14; Muhammed Sadr-i Hâşimî, Târîħ-i Cerâyid ü Mecellât-i Îrân, İsfahan 1361 hş., III, 170-172; Mühendis Kerîm Tâhirzâde Behzâd, Ķıyâm-ı Âźerbâycân der İnķılâb-ı Meşrûŧiyyet-i Îrân, Tahran 1363 hş., s. 463-465, ayrıca bk. tür.yer.; Mehdî Bâmdâd, Şerĥ-i Ĥâl-i Ricâl-i Îrân, Tahran 1371 hş., III, 424; Mustafa Alamûtî, “Muĥammed ǾAli Terbiyet ve Hemsereş Hâcer Terbiyet”, Nîmrûz, XVI/790, London 2004 (www.nimrooz. com/html/790/index.htm); Nassereddin Parvin, “Ganjīnaye Fonun”, EIr., X, 285.
Rıza Kurtuluş