MÜCMELÜ’l-LUGA
(مجمل اللغة)
İbn Fâris’in (ö. 395/1004) daha çok sahih kelimeleri içeren Arapça sözlüğü.
Kitabın adı bazı kaynaklarda el-Mücmel (Yâkūt, II, 7) ve el-Mücmel fi’l-luġa (İbn Hallikân, I, 118) şeklinde verilmişse de müellif mukaddimesinde daha çok sayıda kelime ihtiva ettiği için sözlüğüne Mücmelü’l-luġa adını verdiğini belirtir. İbn Fâris’in diğer bir sözlüğü MuǾcemü meķāyîsi’l-luġa gibi Mücmelü’l-luġa’nın da telif tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Müellif, eserin kaynakları arasında çağdaşı âlimlerden naklettiği rivayetlerin yanı sıra mukaddimede Halîl b. Ahmed, Ali b. Hamza el-Kisâî, Ebû Amr eş-Şeybânî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ, Asmaî, Ebû Zeyd el-Ensârî, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm ve İbn Düreyd gibi dil âlimlerinin isimlerini kaydetmekte, fakat açıklamaları sırasında kaynak zikretmemektedir.
İbn Fâris, çağdaşı Cevherî’nin Śıĥâĥu’l-luġa’da yaptığı gibi yalnız yaygın biçimde kullanılan sahih kelimelere yer vermiştir. Köklerin ilk harflerine göre alfabetik olan eser ikinci ve üçüncü harflerinde de alfabetik dizime riayet edilen ilk sözlüktür. Sözlük harf sayısına göre yirmi sekiz bölümden (kitab) oluşmaktadr. Her bölüm iki harfli kelimeler (sünâî), üç harfliler (sülâsî) ve daha fazla harfliler olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. İkinci harfi şeddeli olan üçlülerle (sünâî muzaaf) “زلزل” örneğinde olduğu gibi iki harfin tekrarıyla oluşan dörtlüler ikililer (sünâî mutâbık) kapsamında ele alınmıştır. Kelimelerin bulunmasında kolaylık sağlamak amacıyla illetli kelimeler hem asılları hem dönüşmüş şekilleriyle verilmiştir. Bazı kelimelerin yapısı, eş anlamlıları ve çoğul şekilleri açıklanmıştır. Eserde türemişlerle şevâhide az yer verilerek özlü bir sözlük ortaya konmaya çalışılmıştır. Şevâhid olarak başta şiir olmak üzere Kur’an âyetleri, hadis, mesel ve
ediplerin sözleri kullanılmıştır. Sözlükte madde başını oluşturan bazı harflerin mahreç ve sıfatları, ses özellikleri ve diğer harflerle bir kelimede birleşme durumları hakkında bilgi verilmiştir.
Dil âlimlerinden yaptığı nakilleri eleştiren İbn Fâris bazan yalnız nakille yetinmiş, bazan görüşler arasında tercih yapmış, bazan da kendi kanaatini ortaya koymuştur. Bu arada Arap lehçelerine de yer vermiştir. Bunlar arasında en çok işaret ettiği Yemen lehçesidir. Bu konuda yararlandığı en önemli kaynak ise muhtemelen İbn Düreyd’in el-Cemhere’sidir. Eserin I. cildi ilk defa Kahire’de basılmış (1332), tamamı Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd (Kahire 1366), Züheyr Abdülmuhsin Sultân (I-IV, Beyrut 1404/1984, 1986), Hâdî Hasan Hammûdî (Küveyt 1405/1985) ve Şehâbeddin Ebû Amr (Beyrut 1414/1994) tarafından yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Fâris, Mücmelü’l-luġa (nşr. Züheyr Abdülmuhsin Sultân), Beyrut 1404/1984, neşredenin girişi, I, 33-50, 75, 77-78; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, II, 7; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 118; Hüseyin Nassâr, el-MuǾcemü’l-ǾArabî: Neşǿetühû ve teŧavvürüh, Kahire 1968, II, 466-477; Hâdî Hasan Hammûdî, Ahmed b. Fâris, Beyrut 1407/1987, s. 251-270; Sıddîk Hasan Han, el-Bülġa fî uśûli’l-luġa (nşr. Nezîr Muhammed Mektebî), Beyrut 1408/1988, s. 494-495; Bû Şettâ el-Attâr, el-MeǾâcimü’l-ǾArabiyye, Rabat 1410/1990, s. 79-80; Yüsrî Abdülganî Abdullah, MuǾcemü’l-meǾâcimi’l-ǾArabiyye, Beyrut 1411/1991, s. 227-230; Kâzım Fethî er-Râvî, “Aĥmed b. Fâris ve Ǿilmü’d-delâle”, Mecelletü Âdâbi’l-Müstanśıriyye, sy. 12, Bağdad 1985, s. 125; M. Muhyiddin Mînû, “Mücmelü’l-luġa”, et-Türâŝü’l-ǾArabî, VI/24, Dımaşk 1986, s. 137-144.
Zülfikar Tüccar