MÜCÎBÜRRAHMAN
(مجيب الرحمن)
(1920-1975)
Bengladeş’in kurucusu, başbakanı (1972-1975) ve devlet başkanı (1975).
17 Mart 1920’de bugünkü Bengladeş’in Gopalganj şehrine bağlı Tungipara kasabasında doğdu. Halk arasında Şeyh Mücîb ve Bangabandhu (Bengal dostu) lakaplarıyla bilinir. Mahallî misyoner okulundan sonra Kalküta İslâm Koleji’nin sosyal bilimler bölümünü bitirdi (1947). Bu dönemde Müslüman Öğrenciler Federasyonu ve Bengal Meclisi’ne milletvekili seçildiği (1946) Hindistan Müslümanları Birliği saflarında Pakistan hareketine katıldı. Bir ara Dakka Üniversitesi’ne lisans üstü hukuk eğitimi için kaydolduysa da siyasî faaliyetlerinden dolayı okuldan uzaklaştırıldı. Bu sırada yeni devletin resmî dilinin yalnız Urduca olmasına karşı çıkarak mecliste Bengalî dilinin de kabul edilmesi için muhalefete başladı. 11 Mart 1948’de tutuklanarak hapse atıldı; açlık grevi yapması üzerine bir yıl sonra serbest bırakıldı.
1949’da Hüseyin Şehîd Sühreverdî’nin teşvikiyle Avâmî Birliği’nin kurucuları arasında
yer alan ve 1953’ten itibaren genel sekreterliğini yürüten Mücîbürrahman, partinin 1954 seçimlerinde Pakistan Millî Meclisi’ndeki Doğu Pakistan’a ayrılan sandalyelerin çoğunu kazanmasının ardından eyalet hükümetinin Tarım ve Orman bakanlığına getirildi; ancak merkezî hükümet kabineyi feshetti. 1955’te Pakistan Millî Meclisi’nde Doğu Pakistan’ın siyasî, kültürel ve coğrafî bakımdan Batı Pakistan’dan tamamen farklı bir yapı arzettiğini ileri sürerek özerklik istemeye başlayan Mücîbürrahman 1956-1957 yıllarında merkezî hükümetin Ticaret bakanlığını yaptı. 1957’de bakanlıktan ayrılıp zamanını tamamen parti işlerine verdi. 12 Ekim 1958’den itibaren siyasî faaliyetlerine kısıtlamalar getirilerek birçok defa tutuklandı. 1961’de Bağımsız Bengal Devrim Konseyi adını verdiği bir kuruluşun başında yer altı faaliyetleri organize etmeye başladı. 1962’de Avâmî Birliği’ni yeniden teşkilâtlandırdı ve Sühreverdî’nin ölümünden (1963) sonra partinin başkanlığına getirildi. 1966’da Lahor’da Doğu Pakistan’ın özerkliği için altı maddelik programını ortaya koydu. Bu arada yine siyasî faaliyetlerine yasaklar getirildi ve sık sık tutuklandı. Son olarak bölücülük iddiasıyla yirmi bir ay hapis yattıktan sonra Ocak 1968’de serbest bırakıldı.
1970 seçimlerinde Avâmî Birliği, Pakistan Millî Meclisi’nde çoğunluğu sağlayınca özerklik talepleri yeniden gündeme geldi. Bunun üzerine Pakistan devlet başkanı Yahyâ Han meclisi kapattı. Mücîbürrahman ise 7 Mart’ta yaptığı konuşmada Doğu Pakistan’ın bağımsızlık hazırlıkları için halka bir çağrı yaptı. 25 Mart 1971’de Pakistan ordusu Dakka’ya girdi, 26 Mart günü Mücîbürrahman tutuklandı ve aynı gün onun adına Chittagong şehrinde General Ziyâürrahman tarafından bağımsızlık bildirisi okundu. Ardından ülkenin her yerinde ortaya çıkan ayaklanmalarla kanlı bir iç savaş başladı. 10 Nisan’da Bengladeş geçici devrim hükümeti kuruldu. 16 Aralık 1971’de Hindistan’ın müdahalesi üzerine Pakistan ordusu geri çekildi. Kısa bir süre sonra milletlerararası baskılar karşısında 8 Ocak 1972’de Mücîbürrahman serbest bırakıldı ve mart ayında ilân edilen bağımsızlık fiilî bağımsızlığa dönüştü. Kurucu meclis (eski eyalet meclisi) Mücîbürrahman’ı başbakanlığa, hukukçu Ebû Seyyid Çavdherî’yi cumhurbaşkanlığına getirdi.
Mart 1973’te yapılan ilk genel seçimlerde Avâmî Birliği’nin büyük bir zafer kazanmasıyla daha da güçlenen Mücîbürrahman bir süre sonra tek partiye dayanan bir başkanlık rejimi oluşturarak anayasayı ve parlamentoyu devre dışı bıraktı ve 25 Ocak 1975’te devlet başkanı oldu. Ancak ülkedeki baskı ve istikrarsızlık ortamında yaşanan ekonomik sıkıntılara yolsuzluk iddialarının da eklenmesi üzerine 15 Ağustos 1975’te gerçekleştirilen bir darbe sırasında aralarında eşi, kızları ve oğullarının da bulunduğu ailesinden birçok kişiyle birlikte öldürüldü. Bu olaylar sırasında kurtulan kızı Şeyh Hasine 1996-2001 yılları arasında başbakanlık yapmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Y. Bhatnagar, Mujib, the Architect of Bangla Desh: A Political Biography, Delhi 1971; Mujibur Rahman, Bangabandhu Speaks: A Collection of Speeches and Statements Made by Sheikh Mujibur Rahman, Dhaka 1972; Tribute to Sheikh Mujib: Fifth Death Anniversary, 17 March 1920-15 August 1975 (ed. Abdul Matin), London 1980; Moudud Ahmed, Bangladesh: Era of Sheikh Mujibur Rahman, Dhaka 1984; P. Addy, Bangladesh: Distortions Challenged : Sheikh Mujib’s Place in History and the Truth About his Opponents, London 1986; Obaidul Huq, Bangabandhu Sheikh Mujib: A Leader with a Difference, London 1996; M. Abdul Mu’min Chowdhury, Behind the Myth of Three Million, Kent 1996; Ahmad Salīm, Blood Beaten Track: Sheikh Mujib’s Nine Months in Pakistan Prison, Lahore 1997; N. Ahmad Asrar, “Hind-Pakistan Uyuşmazlığının Menşe’leri ve Bengladeş’in Doğuşu’nun Tarihçesi”, İTED, VI/1-2 (1975), s. 47-83; VI/3-4 (1976), s. 23-61; Sabiha Hasan, “Foreign Policy of Bangladesh-I”, Pakistan Horizon, XXXVI/3, Karachi 1983, s. 65-80; D. Walker, “The Resurgence of Muslim Nationalism in Dost Independence Bangladesh 1971-1980”, JPHS, XLV/3 (1997), s. 231-279; C. Baxter, “Mujiburrahman, Sheikh”, Encyclopedia of Asian History, New York 1988, III, 49-50; Syed Sajjad Husain, “Bengladeş”, DİA, V, 445-446; “Mujibur Rehman Sheikh”, Encyclopaedia of Muslim Biography: India, Pakistan, Bangladesh (ed. N. Kr. Singh), Delhi 2001, IV, 113-116.
Azmi Özcan