MOLLA HALİL SİİRDÎ
(1754-1843)
Osmanlı âlimi.
Bitlis’in Hizan ilçesinin Kulpik (Süttaşı) köyünde dünyaya geldi. Nesebi Hz. Ömer’e dayandığı için Ömerî, doğum yerine nisbetle Hizânî, hayatının büyük bölümünü geçirdiği şehre nisbetle de Siirdî olarak anılmıştır. İlk dinî bilgileri aldığı babası Hüseyin b. Hâlid ilmiyle şöhret bulmuş Şâfiî bir aileye mensuptu. Çocukluğunda Erzurumlu İbrâhim Hakkı’nın
duasına mazhar olduğu nakledilir (Osmanlı Müellifleri, II, 37). Öğrenimini Doğu Anadolu bölgesindeki değişik medreselerde sürdürerek icâzet alan Molla Halil’in hocaları arasında Hüseyin el-Karasevî, Yahyâ el-Mervezî ve İmâdiye müftüsü Molla Mahmud zikredilir. XIX. yüzyıl başlarında Hizan’daki Meydan Medresesi’nde müderrisliğe başladı. Burada yaklaşık on yıl İslâmî ilimleri okuttuktan sonra babasının arzusuyla Siirt’e yerleşti ve Fahriye Medresesi’nde otuz yıl kadar hocalık yaptı, ayrıca ders kitapları telif etti. Bu arada başta kendi oğulları Mahmud, Abdullah ve Mustafa olmak üzere birçok âlim yetiştirdi. Tasavvufla da ilgilenen Molla Halil, Kādirî tarikatına mensup Seyyid Ahmed er-Reşîdî’ye bağlandı. Ancak vaktinin büyük kısmını ders vermeye ayırdığı için tasavvufun pratikleriyle fazla meşgul olamadı. Siirt’te vefat etti, kabri şehrin doğusundaki tepenin üzerinde bulunmaktadır.
Eserleri. Molla Halil’in eserleri çoğunlukla yazma halinde olup nüshaları yöredeki şahsî kütüphanelerde muhafaza edilmektedir. 1. Żiyâǿü ķalbi’l-Ǿarûf fi’t-tecvîd ve’r-resm ve ferşi’l-ĥurûf. Manzum bir risâledir. 2. Şerĥ Ǿalâ manžûmeti’ş-Şâŧıbî fi’t-tecvîd. Şâtıbî’nin Ĥırzü’l-emânî adlı eserine yazdığı hacimli bir şerhtir. 3. Baśîretü’l-ķulûb fî kelâmi Ǿallâmi’l-ġuyûb. Mukaddimesinde bu isimle zikredildiği halde biyografisine yer veren kaynakların çoğu eseri Tebśıratü’l-ķulûb adıyla kaydetmektedir. Dirayet metoduyla yazılan kısa bir tefsir olup âyetlerin yorumunda önemli açıklamalar içermektedir. 4. Uśûlü’l-ĥadîŝ. İbn Hacer el-Askalânî’nin Nüzhetü’n-nažar adlı eserinin muhtasarıdır. 5. Maĥśûlü’l-mevâhibi’l-eĥadiyye fi’l-ħaśâǿiś ve’ş-şemâǿili’l-Aĥmediyye. Hz. Peygamber’in şemâilini yetmiş dört bölüm halinde ele alan eser 136 varaktan oluşmaktadır. 6. Teǿsîsü ķavâǾidi’l-Ǿaķāǿid Ǿalâ mâ seneħa min ehli’ž-žâhir ve’l-bâŧın mine’l-Ǿavâǿid. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Şerĥu’l-ǾAķāǿid’inin yerine okutulmak üzere hazırlanan eserin girişinde itikadî mezhepler hakkında genel bilgi verilmektedir. 7. Nehcü’l-enâm fi’l-Ǿaķāǿid. Molla Halil’in en tanınmış eseri olup akaid ve ilmihal konularının ele alındığı Kürtçe manzum bir risâledir. Medrese eğitimine yeni başlayan öğrenciler için hazırlanan eser ilk olarak Mustafa Halim’in hattıyla tıpkı basım halinde yayımlanmış (baskı yeri yok, 1337 [Matbaa-i Evkāf-i İslâmiyye ve Askeriyye]), ardından Muhammed Ramazan tarafından basılmış (Dımaşk 1957), ayrıca Ahmed Hilmi el-Kûğī eseri Rehber-i ǾAvâm adıyla yine Kürtçe olarak şerhetmiştir (baskı yeri ve tarihi yok). Müellifi tarafından kitabın Arapça bir versiyonunun da yazıldığı kaydedilmektedir. 8. Muħtaśaru Şerĥi’ś-śudûr bi-şerĥi ĥâli’l-mevtâ ve’l-ķubûr. Süyûtî’ye ait eserin özetidir. 9. Mülaħħaśü’l-ķavâŧıǾ ve’z-zevâcir. Büyük ve küçük günahlarla ilgili rivayet ve görüşleri nakletmektedir. 10. Uśûlü fıķhi’ş-ŞâfiǾî. 11. Risâle śaġīre fi’l-maǾfüvvât. Namaza engel teşkil etmeyen hafif necâsetler hakkındadır. Risâleye Molla Hüseyin el-Cezerî tarafından Fetĥu’l-celîl adıyla bir şerh yazılmıştır. 12. Zübdetü mâ fî Fetâva’l-ĥadîŝ. İbn Hacer el-Heytemî’nin el-Fetâva’l-ĥadîŝiyye adlı eserinin özetidir. 13. el-Kâfiyetü’l-kübrâ fi’n-naĥv. İbn Hâcib’in el-Kâfiye’sinin yerine okutulmak üzere yazılan eserde konular daha geniş bir şekilde ele alınmıştır. 14. el-Ķāmûsü’ŝ-ŝânî fi’n-naĥv ve’ś-śarf ve’l-meǾânî. 380 varaklık bir eser olup nahiv kısmı bir önceki çalışmanın şerhi niteliğindedir. 15. el-Manžûmetü’z-zümürridiyye. Hatîb el-Kazvînî’nin Telħîśü’l-Miftâĥ adlı eserinin manzum hale getirilmiş şeklidir. 16. Risâle fi’l-mecâz ve’l-istiǾâre. 17. Risâle fi’l-vażǾ. 18. Risâle fî Ǿilmi’l-manŧıķ. Îsâġūcî şerhi türünde olan eser, Sadrettin Yüksel tarafından Kitâbü Îsâġūcî fi’l-manŧıķ adıyla ve notlar ilâvesiyle yayımlanmıştır (İstanbul, ts.). 19. Risâle manžûme fî Ǿilmi âdâbi’l-baĥŝ ve’l-münâžara. 20. Minhâcü’s-sünneti’s-seniyye fî âdâbi sülûki’ś-śûfiyye. 1000 beyit kadar olan eserde tasavvuf ehlinin uygulamaları ve bunların sünnete uygunluğu üzerinde durulmaktadır. 21. Nebźetü mevâhibi’l-ledünniye fi’ş-şaŧaĥât ve’l-vaĥdeti’ź-źâtiyye. Molla Halil’in ayrıca Şerĥu Ķaśîdeti’l-Hemziyye ve talebelere öğütlerini içeren Ezhârü’l-ġuśûn min maķūlâti erbâbi’l-fünûn adlı eserleriyle manzum bir Mevlid’i kaynaklarda zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Osmanlı Müellifleri, II, 37; Ömer Atalay, Siirt Tarihi, İstanbul 1946, s. 112; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 357; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 683; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1974, II, 741; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 317; Ömer Pakiş, Molla Halil es-Si’irdî ve Tefsirdeki Metodu (yüksek lisans tezi, 1996), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 6-36; Bursalı Mehmed Tâhir, “Terâcîm-i Ahvâl: Molla Halil es-Siirdî”, SM, V/127 (1326), s. 377.
Ömer Pakiş