MİSKAL
(المثقال)
Eski bir ağırlık ölçüsü ve para birimi.
Sözlükte “ağır olmak” mânasındaki sikal kökünden türeyen miskāl kelimesi “ağırlık” demektir. Terim olarak altın, gümüş, ilâç ve gülyağı gibi değerli şeylerin tartılmasında kullanılan bir ağırlık ölçüsü birimini ifade eder. Ayrıca örfte 1 miskal ağırlığındaki dinarlara da (altın sikke) bu isim verilmiştir. Akkadca’sı meşķalu / meşķaltum / şiķlu, Asurca’sı şiklu, Ugaritçe’si şeķal, Fenikece’si mişķal, İbrânîce’si şekel / mişekâl / mişekôl, Ârâmîce’si şiķla, Ermenice’si mitpal / mispal, Süryânîce’si siklôs / metkalâ olan kelime Grekçe’ye siklos, Latince’ye siclus şeklinde geçmiştir (Lewis - Short, s. 1693; Soden, II, 628; III, 1248; Costaz, s. 228; Gesenius, s. 1053-1054). Ayrıca Avrupa ve Balkan dillerine miskal, misgal, metikal, metical, meticale, muskal, mitka gibi muhtelif şekillerde Farsça, Türkçe ve Hintçe’ye ise değişmeden girmiştir. Miskal kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’de sekiz yerde “ağırlık” anlamında geçmektedir. Hadislerde de hem sözlük hem terim mânasıyla kullanılmıştır (Wensinck, el-MuǾcem, “şķl” md.).
İslâm’dan önceki 14,16- gramlık İbrânî şekelleri / Grek staterleri, 8,5 gramlık İbrânî hafif şekelleri / Grek didrahmileri / Pers darikleri, 5,6- gramlık darik / siklos / sextula adındaki Pers gümüş denierleri, 4,72- ve 4,53- gramlık exaggion, sextans veya sextula da denen Roma altın solidusları, 4,25 gramlık Grek drahmileri / İbrânî hafif beka’ları vb. Araplar’ca miskal diye adlandırılmış, bunlardan sonuncusu şer‘î ağırlık birimi miskal olarak kabul edilmiştir. Halife Abdülmelik’in bastırdığı İslâm’a has ilk altın sikkelerin (dinar) ağırlığı da 4,25 gr. geldiği için halk arasında miskal ve dinar kelimeleri dönüşümlü bir şekilde kullanılmıştır. İlhanlı Sultanı Gāzân Han’ın 685 (1296) yılında yaptığı sikke ıslahatı neticesinde piyasaya sürülen altın paralara geleneğin aksine resmen miskal adı verilmiştir. 4,25 gramlık miskal eski Bulgarlar aracılığıyla Ruslar’a aktarılmış olup “zolotnik” adını almıştır (Togan, I, 118).
Endülüs Emevîleri ve Fâtımîler’in 4,25, Muvahhidler ve Eyyûbîler’in 4,72- gramlık dinarlar kestirdiği bilinmektedir. Halk arasında miskal olarak anılan bu sikkeler Kuzey ve Batı Afrika’da XIX. yüzyıla kadar tedavülde kalmıştır. Aslında Afrika’da XX. yüzyıla kadar ağırlıkları 4-5 gr. arasında değişen çeşitli ayarlarda birçok altın sikke piyasaya sürülmüştür. Bugün bile Mozambik’in câri para birimi “metical”dir. Mısır’da ise XII. (XVIII.) yüzyıldan itibaren 4,4625 gramlık (= 1,5 şer‘î dirhem = 24 kırat) miskaller kullanılmaya başlanmıştır. Ancak zamanla ağırlığının arttırıldığı anlaşılmaktadır; çünkü XX. yüzyılda Mısır miskali yaklaşık 4,68 gramdı. Buna karşılık aynı yüzyılda İran’ın 24 nohutluk miskalleri 4,64 grama eşitti. Osmanlı miskallerinin bunlardan daha ağır olduğu görülmektedir. 26 Eylül 1869 tarihli kanunnâmeye göre 1 miskal (= 1,5 dirhem = 24 kırat = 96 buğday) 4,81104375 gramdır (Système, s. 18). Sofya’da 1891’de uygulamaya konan yeni ölçü sisteminde miskal 5 grama eşitlenmiştir (Vekov, XXVI/1-2 [1998], s. 126).
Hint ve Uzakdoğu ticaret yolları boyunca muhtelif miskallerin kullanılageldiği görülmektedir. Meselâ XVI. yüzyılda muhtemelen ham ipek ticaretine mahsus olan Hürmüz miskali 3,825 gramdan ibaretti. Aynı döneme ait Şîraz miskali 4,59 grama eşitti (Ferrand, XVI [1920], tür.yer.). Basmaciyan, Ermeni eski miskalinin 4,414 gr., kendi döneminde fiilen kullanılan miskalin ise 3,824 gr. olduğunu ileri sürmektedir (JA, CCXII [1928], s. 145).
Walter Hinz, çeşitli bölgelere has miskallerin metrik karşılıklarının tesbitine çalışmışsa da bunu kendi bulgularına dayanan 3,125 gramlık standart bir ölçek dirheminden hareketle yapma hatasına düşmüştür. Çünkü tam aksine, klasik kaynaklarda dirhem ağırlıklarının hesabında Câhiliye döneminden beri değişmezliği sabit olan, nümismatik verilerin de desteklediği genel kanaate göre metrik değeri 4,25 grama karşılık gelen miskaller esas alınmıştır. Miskalin askatları dânek, kırat, tesûc, habbe (buğday), şaîre (arpa), hardal, fels, fetîl, nakīr, kıtmîr, zerre; üskatları ise ukıyye, rıtl ve mendir.
BİBLİYOGRAFYA:
Lisânü’l-ǾArab, “şķl” md.; R. Dozy - W. H. Engelman, Glossaire des mots espagnols et portugais dérivés de l’arabe, Beirut 1974, s. 315; Ch. T. Lewis - Ch. Short, A Latin Dictionary, Oxford 1993, s. 1693; Wensinck, el-MuǾcem, “şķl” md.; v. Soden, AHW, II, 628; III, 1248; L. Costaz, Dictionaire syriaque-français, Beyrouth, ts. (Imprimerie Catholique), s. 228, 395; Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, Kahire 1342/1923, s. 74; Zehrâvî, et-Taśrîf li-men Ǿaceze Ǿani’t-teǿlîf (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1406/1986, II, 460; Celâleddin eş-Şeyzerî, Nihâyetü’r-rütbe fî ŧalebi’l-ĥisbe (nşr. Seyyid el-Bâz el-Arînî), Kahire 1365/1946, s. 16-17; İbnü’r-Rif‘a, el-Îżâĥ ve’t-tibyân fî maǾrifeti’l-mikyâl ve’l-mîzân (nşr. M. Ahmed İsmâil el-Hârûf), Dımaşk 1400/1980, s. 48-59; İbnü’l-Uhuvve, MeǾâlimü’l-ķurbe fî aĥkâmi’l-ĥisbe (nşr. M. Mahmûd Şa‘bân - Sıddîk Ahmed Îsâ), Kahire 1976, s. 141-143; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik (Krawulsky), s. 80; M. Abdürraûf el-Münâvî, en-Nuķūd ve’l-mekâyîl ve’l-mevâzîn (nşr. Recâ’ Mahmûd es-Sâmerrâî), Bağdad 1401/1981, s. 41, 42, 45-55, 80; Hasan b. İbrâhim el-Cebertî, el-Ǿİķdü’ŝ-ŝemîn fîmâ yeteǾallaķ bi’l-mevâzîn, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3169, vr. 29a; Ali Paşa Mübârek, el-Mîzân fi’l-aķyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân, Kahire 1309, s. 26-33; Zeki Velidî Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946, I, 117-118; W. Gesenius, A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament (trc. E. Robinson, ed. Fr. Brown v.dğr.), Oxford, ts. (Clarendon Press), s. 1053-1054; G. C. Miles, The Coinage of the Umayyads of Spain, New York 1950, s. 551-554; W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 1-8; Mustafa ez-Zehebî, Taĥrîrü’d-dirhem ve’l-miŝķāl ve’r-rıŧl ve’l-mikyâl ve beyânü meķādiri’n-nuķūdi’l-mütedâvile bi-Mıśr
(nşr. Anistâs el-Kermelî, Resâǿil fi’n-nuķūdi’l-ǾArabiyye ve’l-İslâmiyye ve Ǿilmü’n-nümmiyyât içinde), Kahire 1987, s. 85-86; Système des mesures, poids et monnaies de l’Empire ottoman et des principaux états avec de nombreux exercices et des tables de conversion, Istanbul 1988, s. 18; A. K. S. Lambton, Landlord and Peasant in Persia, London-New York 1991, s. 407; M. H. Sauvaire, “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, 7. seri: XIV (1879), s. 460 vd.; a.mlf., “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, a.e., 8. seri: IV (1884), s. 275-280; G. Ferrand, “Les poids, mesures et monnaies des mers du sud aux XVIe et XVIIe siècles”, a.e., 11. seri: XVI (1920), s. 5-150, 193-312; K. J. Basmadjian, “Poids et mesures chez les anciens arméniens”, a.e., CCXII (1928), s. 145; M. L. Bates, “The Function of Fatimid and Ayyūbid Glass Weights”, JESHO, XXIV/1 (1981), s. 63-92; Mahmûd Ferve, “el-Meķāyîs ve’l-mevâzîn ve’l-mekâyîl fî Tûnis ħilâle’l-ķarneyni’ş-şâmin ve’t-tâsiǾ Ǿaşer”, el-Mecelletü’t-târîħiyyetü’l-ǾArabiyye li’d-dirâsâti’l-ǾOŝmâniyye, sy. 7-8, Zağvân 1993, s. 250; M. Vekov, “Maßeinheiten in den Bulgarischen Ländern vor der Einführung des Metrischen Maßsystems”, Bulgarian Historical Review, XXVI/1-2, Sofia 1998, s. 126, 127; J. Allan, “Miskal”, İA, VIII, 373.
Cengiz Kallek