MİRZA MUHAMMED AHBÂRÎ
(ميرزا محمّد أخباري)
Ebû Ahmed Cemâlüddîn Mîrzâ Muhammed b. Abdinnebî b. Abdissâni‘ Ahbârî Nîsâbûrî (ö. 1233/1818)
İmâmiyye’nin Ahbâriyye ekolüne mensup Şiî fakihi.
21 Zilkade 1178 (12 Mayıs 1765) tarihinde Hindistan’da Ekberâbâd yakınlarındaki Ferruhâbâd beldesinde dünyaya geldi. Aslen Esterâbâdlı olan ve Nîşâbur’da ikamet eden babası Abdünnebî onun doğumundan önce ailesiyle birlikte Ekberâbâd’a yerleşmişti. Öğrenimini Ekberâbâd’da tamamlayan Mirza Muhammed 1199 (1785) yılında annesi ve babasıyla birlikte hac görevini yerine getirdi. Hac dönüşünde önce babası, bir süre sonra da annesi vefat etti. Şîa tarafından kutsal sayılan Necef, Kerbelâ ve Kâzımeyn’de kalan Mirza Muhammed buralarda Âgā Muhammed Ali Bihbehânî, Mirza Mehdî Şehristânî, Mûsâ Bahrânî gibi âlimlerden faydalandı. Bu arada sihir, tılsım ve cifr gibi konularda bilgi edinerek özellikle cedel hususunda tecrübe kazandı. İmâmiyye bünyesinde mevcut ekollerden Ahbârî düşüncesine yönelip Usûlî görüşteki fakih ve müctehidlere karşı mücadeleye koyuldu. Bilhassa Kâşifülgıtâ Ca‘fer en-Necefî, Seyyid Ali Tabâtabâî ve Muhammed İbrâhim el-Kelbâsî ile sert tartışmalara girişerek onları itham etmesinden dolayı Usûlîler tarafından düşman ilân edildi. Bunun neticesinde Irak’ı terkedip İran’a gitti. Başta Meşhed olmak üzere bazı şehirlerde bir müddet kaldıktan sonra İran-Rus savaşlarının (1803-1813) başladığı devrede Tahran’a gelerek burada dört yıl ikamet etti ve Feth Ali Şah’tan yakın ilgi gördü. Tahran’da kaldığı süre içinde zamanını eser telif edip ders vermekle geçiren Mirza Muhammed halk arasında keramet sahibi bir kişi olarak şöhret kazandı (Zeynelâbidîn-i Şirvânî, s. 581). Hükümdarla iyi münasebetler kurdu, Ahbârî ekolününün devletçe tanınıp himaye edilmesini Feth Ali Şah’tan istediyse de olumlu cevap alamadı. Bu arada Mirza Muhammed’in Ahbârî düşüncesini hükümdara telkin edeceğinden endişelenen Ca‘fer Kâşifülgıtâ en-Necefî, onun aleyhinde yazdığı Keşfü’l-ġıŧâǿ Ǿan meǾâyibi Mîrzâ Muĥammed Ǿadüvvi’l-Ǿulemâǿ adlı eserini saraya göndermişti. Usûlî düşünceye mensup önemli kişilerin baskısı sonucunda Mirza Muhammed Tahran’dan ayrılarak Irak’ta Kâzımeyn’e gitti. Kâzımeyn’de bulunduğu sırada Usûlîler’le mücadelesini ısrarla sürdürmeye devam etti. Bu durum başta Seyyid Muhammed Mücâhid, Seyyid Abdullah Şibr ve Şeyh Esedullah Kâzımeynî olmak üzere zamanın âlimleri arasında onun katlinin gerektiği hükmünün yayılmasına zemin hazırladı. Bu esnada Bağdat’ta bulunan iki Osmanlı idarecisinden Esad Paşa bildiği sihir ve garip bilgilerle kendisini destekleyen Mirza Muhammed’in himaye edilmesine, buna karşılık Usûlî ulemâ ve müctehidlerden yana olan Dâvud Paşa onun ortadan kaldırılmasına taraftardı. Sonunda Usûlî ulemânın hükmüne dayanan muhalif bir grup Mirza Muhammed’in Kâzımeyn’deki evine baskın düzenleyerek kendisini, büyük oğlu Ahmed’i ve o sırada yanında bulunan bir öğrencisini öldürdü. Mirza Muhammed’in günümüze kadar Irak’ta devam eden nesli Âl-i Cemâleddin diye anılmaktadır.
Eserleri. Akaid, fıkıh, Ahbâriyye’nin Usûliyye’ye karşı müdafaası ve gaybî ilimler hususunda seksen civarında eser telif eden Mirza Muhammed’in çalışmalarından bir kısmı şunlardır: 1. Uśûl-i Dîn ve FürûǾ-i Ân. İslâm inanç esasları konusunda olup büyük bölümü Farsça, bazı kısımları Arapça yazılmıştır (Münzevî, II, 887). 2. Âyîne-i ǾAbbâsî der Nümâyiş-i Ĥaķşinâsî (Emâlî-i ǾAbbâsî). Yahudi, hıristiyan ve Mecûsî akaidini red ve nübüvveti ispat amacıyla yazılmıştır (Âgā Büzürg-i Tahrânî, I, 53; II, 318; V, 588). 3. Tuĥfe-i Cihânbânî. Hz. Ali’nin imâmetini aklî ve naklî delillerle ortaya koymaya çalışan, bu arada inanç esaslarına temas eden eser Kaçar Hükümdarı Feth Ali Şah’ın oğlu Muhammed Ali Mirza’ya ithaf edilmiştir (Münzevî, II, 908-909). 4. Devâǿirü’l-Ǿulûm. Tuĥfetü’l-ħâķān diye de bilinen eser (Âgā Büzürg-i Tahrânî, VIII, 267), müellifin çeşitli ilim dallarından seçtiği konuları “daire” adını verdiği bölümler halinde ele aldığı bir çalışmadır (Kum 1402). 5. Źaħîretü’l-elbâb ve buġyetü’l-aśĥâb. Bir önceki eser tarzında yazılmıştır (a.g.e., X, 14). 6. Îķāžü’n-nebîh. Fıkıhla ilgili olan eser
Mirza Muhammed neslinden gelen Mirza İbrâhim tarafından tashih edilmiş ve bir mukaddime ilâvesiyle yayımlanmıştır (Kahire 1356). 7. el-Burhân fi’t-teklîf ve’l-beyân. Allah’ın kullarını mükellef kılmasını konu edinen çalışmada Ahbâriyye’nin görüşleri desteklenirken Usûliyye’nin düşünceleri reddedilmiştir (Bağdad 1341). Esere Ali Muhammed Bâb’ın yazdığı hâşiyede ileri sürülen bazı itirazlara, Mirza Muhammed’in öğrencilerinden Mirza Muhammed Bâkır Lârî Deştî tarafından kaleme alınan ve el-Burhân’ın şerhi olan el-Kelimâtü’l-ħâķāniyye’de cevap verilmiştir. 8. Fetĥu’l-bâb. İlim kapısının kapandığını iddia edenlerin düşüncelerini red amacıyla yazılan kitabı Cemâleddin Mirza Ahmed Ahbârî neşretmiştir (Bağdat 1342). 9. Meśâdirü’l-envâr fi’l-ictihâd ve’l-aħbâr. Eserde imamlardan gelen haberlere itibar edilmesinin gerekliliği belirtilmekte ve ictihada karşı çıkılmaktadır (Bağdad-Necef 1341, 1342). 10. Tuĥfe-i Emîn (Ŝemîn). Muhammed Emîn Han Hemedânî’nin çeşitli konularda on iki sorusunun cevabını ihtiva eden bir risâledir (Münzevî, II, 941). Mirza Muhammed’in bunların dışında çok sayıda eseri mevcuttur (eserlerinin geniş bir listesi ve bulundukları kütüphaneler için bk. M. Ali Habîbâbâdî, III, 935-942; DMBİ, VII, 159).
BİBLİYOGRAFYA:
Zeynelâbidîn-i Şirvânî, Bustânü’s-seyâĥa, Tahran 1310, s. 580-581; Hidâyet, Ravżatü’ś-śafâ, IX, 415; M. Hasan Han İ‘timâdüssaltana, Târîħ-i Muntažam-ı Nâśırî, Tahran 1330, III, 116; Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât (nşr. Esedullah İsmâiliyyân), Kum 1392, VII, 127-140; Browne, LHP, IV, 374-376; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, Tebriz, ts. (Çâphâne-i Şafak), I, 85-86; Ma‘sûm Ali Şah, Ŧarâǿiķ, I, 183-184; Münzevî, Fihrist, II, 887, 908-909, 911, 941; M. Ali Habîbâbâdî, Mekârimü’l-âŝâr, İsfahan 1351 hş., III, 925-944; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 31; Hamid Algar, Religion and State in Iran, 1785-1906: The Role of the Ulema in the Qajar Period, Berkeley-Los Angeles 1969, s. 64-66; a.mlf., “Akbārī, Mīrzā Moĥammad”, EIr., I, 716; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Beyrut 1403/1983, I, 53; II, 318; V, 588; VIII, 267; X, 14; AǾyânü’ş-ŞîǾa, IX, 173; M. Âsaf Fikret, Fihrist-i Elifbâǿî-yi Kütüb-i Ħaŧŧî-yi Kitâbħâne-i Merkezî-yi Âsitân-ı Ķuds-i Rażavî, Meşhed 1369, s. 14, 87, 215, 225, 244, 315, 380, 391, 423, 441, 494, 523, 533, 567, 572; Metin Yurdagür, “Ahbâriyye”, DİA, I, 490-491; Rızâ Şükrî, “Aħbârî, Mîrzâ Muĥammed”, DMBİ, VII, 157-160.
Mustafa Öz