MİR’ÂTÜ’l-USÛL

(مرآة الأصول)

Molla Hüsrev’in (ö. 885/1480) fıkıh usulüne dair eseri.

Müellif, önce Mirķātü’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl adıyla oldukça muhtasar bir eser kaleme almış (İstanbul 1262, 1267, 1273, 1275, 1288, 1290, 1291, 1305, 1307, 1308, 1310, 1311, 1321, 1331; Kahire 1320), daha sonra anlaşılmasında güçlükler ortaya çıkınca bunu Mirǿâtü’l-uśûl fî şerĥi Mirķāti’l-vüśûl ismiyle şerhetmiştir. Bir mukaddime ile iki bölümden (maksad) meydana gelen eserin mukaddimesinde usûl-i fıkıh ve fıkıh tanımlarının ardından fıkıh usulünün konusu ve faydaları anlatılmaktadır. Fıkhî hükümlerin delillerine tahsis edilen birinci bölüm dört ana başlığa (rükün) ayrılmış ve sırasıyla kitap, sünnet, icmâ ve kıyasa yer verilmiştir. Kitap ve Sünnet arasında ortak olan konular geniş biçimde işlenmiş, önceki dinlere ait hükümlerin ve sahâbî kavlinin hüccet oluşu bahisleri sünnet başlığının sonunda, istihsan delili kıyas konusunun içinde ve istishâb delili bu başlığın sonunda ele alınmıştır. İkinci bölüm hükümlerle ilgili olup hüküm, hâkim, mahkûm bih ve -ehliyet meselesinin ayrıntılı biçimde incelendiği- mahkûm aleyh konularını ihtiva eden dört ana başlığa ayrılmıştır. Eserin hâtimesinde ictihad, özellikle ictihadda hata ve isabet meselesi tartışılmıştır. Molla Hüsrev Mirǿâtü’l-uśûl’ün özelliklerini belirtirken, yararlandığı yirmi sekiz usul ve fürû kitabının adına işaret eden edebî bir üslûp kullanır. Gerek bu eserler gerekse faydalandığı diğer kaynaklar Hasan Özket tarafından hazırlanan yüksek lisans tezinde tesbit edilmiştir (Molla Hüsrev ve Mir’âtü’l-usûl Adlı Eserinin Kaynakları, s. 31, 48-70). Eserde müellif ele aldığı meselelerde kendi tercihini belirtirken karşı görüşe ve delillerine de temas ederek bunları tartışır (kendi tercihleriyle ilgili örnekler için bk. a.g.e., s. 39-41). Tartışmalarda naklî delillerden ziyade aklî delillere yer verilmesi dikkat çekmektedir. Veciz ve sade bir üslûpla yazılan Mirǿâtü’l-uśûl Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuş (Uzunçarşılı, s. 22) ve defalarca basılmıştır (İstanbul 1217, 1262, 1272, 1273, 1282, 1296, 1304, 1310, 1321; Kahire 1289).

Hâşiyeleri. Mevlânâ Mehmed İzmîrî, Ĥâşiye Ǿalâ Mirǿâti’l-uśûl (I-II, Bulak 1258, 1262; İstanbul 1262, 1285, 1296, 1302, 1304, 1309; eserin en hacimli hâşiyelerinden olan bu çalışmada özellikle kelâm ve mantık kavramları ile Arap gramerine dair konularda geniş açıklamalara yer verilmektedir); Hâmid b. Mustafa el-Konevî, Ĥâşiye Ǿalâ Mirǿâti’l-uśûl (İstanbul 1280); Tarsûsî Mehmed Efendi, Ĥâşiye Ǿalâ Mirǿâti’l-uśûl (İstanbul 1267, 1289, 1304, 1309, 1312, 1317); Abdürrezzâk b. Mustafa el-Antâkî, Ĥâşiye Ǿalâ Mirǿâti’l-uśûl (İstanbul 1279, 1289, Tarsûsî’nin hâşiyesiyle birlikte); Hoca Mustafa b. Abdullah el-Vidinî, Taķrîrü’l-Mirǿât (Ĥâşiye Ǿalâ Mirǿâti’l-uśûl, İstanbul 1297, 1311); Eyyûbîzâde Mustafa, Miftâĥu’l-ĥuśûl li-(fî şerĥi)Mirǿâti’l-uśûl (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 440; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1322, 1323; Râgıb Paşa Ktp., nr. 393); Ebû Saîd Hafîdü’n-Nisârî, Vesîletü’l-vüśûl ilâ mesâǿili’l-uśûl (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 425).

Mirǿâtü’l-uśûl, Ahmed Hamdullah b. İsmâil Hâmid Ankaravî tarafından Muħtaśaru Mirǿâti’l-uśûl adıyla ihtisar edilmiş (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 443, müellif hattı, Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 6049; Âtıf Efendi Ktp., nr. 1723; İÜ Ktp., nr. 1298), eserin metni olan Mirķātü’l-vüśûl’ü Osman b. Mustafa el-Gelibolî Teshîlü Mirkāti’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl (İstanbul 1288) ismiyle Türkçe’ye çevirmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Molla Hüsrev, Mirǿâtü’l-uśûl fî şerĥi Mirķāti’l-vüśûl, İstanbul 1296; Keşfü’ž-žunûn, II, 1657; Îżâĥu’l-meknûn, II, 457; Brockelmann, GAL, II, 293; Suppl., II, 317; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 22, 230; Abdülvehhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1985, tercüme edenin girişi, s. 172-174; Ahmet Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 102-103; Ali Toksarı, “Molla Hüsrev’in Hadis ve Peygamberlerin İçtihadları Hakkındaki Bazı Görüşleri”, Molla Hüsrev Mehmet Efendi: 1400-1480 (haz. Ahmet Hulûsi Köker), Kayseri 1992, s. 97-108; Ali Rıza Karabulut, “Molla Hüsrev’in Eserleri”, a.e., s. 129-131; Hasan Özket, Molla Hüsrev ve Mir’âtü’l-usûl Adlı Eserinin Kaynakları (yüksek lisans tezi, 1992), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, tür.yer.

Ferhat Koca