MESÂLİKÜ’l-EBSÂR
(مسالك الأبصار)
İbn Fazlullah el-Ömerî’nin (ö. 749/1349) İslâm ülkeleri coğrafyasına dair eseri.
Tam adı Mesâlikü’l-ebśâr fî memâliki’l-emśâr olan bu eserden önce de Ebü’l-Abbas Ca‘fer b. Ahmed el-Mervezî, İbn Hurdâzbih, İstahrî, Mühellebî, Ebû Ubeyd el-Bekrî ve Şerîf el-İdrîsî gibi müellifler tarafından çeşitli coğrafya kitapları yazılmıştır. İslâm ülkelerini tanıtan bu eserler idarî, iktisadî ve tarihî konulara, bu ülkelerde yaşayan halkların durumlarına, örf ve âdetlerine de temas etmiş, bu arada hızla genişleyen İslâm coğrafyasında toplanan vergiler bakımından yöneticilere yardımcı olmuştur. Bu tür eserler seyahatnâmelere (rihle) alternatif teşkil eder. VIII. (XIV.) yüzyılda Cemâleddin el-Vatvât, Nüveyrî ve Kalkaşendî gibi müelliflerin ortaya koyduğu büyük ansiklopedik çalışmalarda bu konulara da değinilmekle birlikte tarih ve coğrafyaya ağırlık verilmesi bakımından ansiklopedik eserlerin en önemlisi İbn Fazlullah el-Ömerî’nin Memâlikü’l-ebśâr’ıdır. Kitap, daha sonra gelen Kalkaşendî’nin Śubĥu’l-aǾşâ’sı gibi Makrîzî’nin el-Ħıŧaŧ’ının da başta gelen kaynağını oluşturmuştur.
Önsözünde yazılış amacı “yeryüzündeki her şey hakkında kısa bilgiler vermek, her ülkeyi tanıtmak ve halkının sosyal durumunu anlatmak” şeklinde belirtilmektedir. Eserini iki ana bölüm halinde düzenleyen İbn Fazlullah el-Ömerî birinci bölümde kara ve denizleriyle yeryüzünü, ikinci bölümde ülkeleri ve oralarda yaşayan milletleri ele alır. Her iki bölüm kısımlara ayrılmıştır. Buna göre birinci bölümün birinci kısmı mesâlikin, ikinci kısmı memâlikin anlatımıdır. Kısımlar da sayıları beş ile on beş arasında değişen alt bölümlere taksim edilmiştir. Aynı şekilde dinler, dindarların inanç grupları ve tarih konularının yer aldığı ikinci bölüm dört kısma ayrılmıştır.
Mesâlikü’l-ebśâr genelde sadece tarih ve coğrafya bilimlerini içermekte ve Vatvât ile Nüveyrî’nin eserleriyle karşılaştırıldığında bilgi bakımından onlardan daha zengin olduğu görülmektedir. Öte yandan diğerleri gibi nakle dayanmayıp müellifin bizzat içinde bulunduğu dönemi yaşayarak anlatması onu birinci derecede kaynak eser durumuna getirmiştir. Aynı zamanda Memlüklü tarihi açısından önemli bir kaynak olan Mesâlikü’l-ebśâr, Memlükler’in diğer ülkelerle kurdukları diplomatik ilişkileri de ayrıntılı biçimde anlatır. Eserin ikinci bölümünde kurrâlardan, hadis âlimlerinden, mutasavvıflardan ve müzisyen, şair gibi sanat adamlarından da bahsedilir.
Eserin en önemli nüshaları İstanbul kütüphanelerindedir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Ayasofya, nr. 3415-3439), bir kısmı müellif hattıyla olan yirmi beş ciltlik nüsha Josef Horovitz tarafından ilim âlemine tanıtılmıştır (“Aus den Bibliotheken von Kairo, Damaskus und Konstantinopel [Arabische Handschriften geschichtlichen Inhalts]”, MSOS, sy. 10 [1907], s. 43-44). Kitabın on yedi ciltlik kısmını içeren bir diğer nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndedir (III. Ahmed, nr. 2797). Yine İstanbul başta olmak üzere çeşitli dünya kütüphanelerinde bazı ciltleri müellif hattıyla olan eksik yazmaları bulunmaktadır. Mesâlikü’l-ebśâr üzerinde birçok tanıtım, neşir ve tercüme çalışması yapılmıştır. Michele Amari, Haçlı ülkeleriyle ilgili bölümlerini İtalyanca çevirisiyle birlikte yayımlamış (“Al ‘Umari: Condizioni degli stati cristiani dell’ occidente secondo una relazione di Domenichino Doria da Genova”,
Atti della R. Accademia dei Lincei. Classe di scienze morali, storiche e filologiche, serie III, XI [1883], s. 67-103, 306-308), Etienne-Marc Quatremère Asya bölümlerini Fransızca’ya çevirmiştir (“Notice de l’ouvrage qui a pour titre: Mesalek alabsar fī memalek al-amsar. Voyages des yeux dans les royaumes des différentes contrées [Ms. arabe de la Bibliothèque du Roi, no. 583]”, notices et extraits des MSS de la BN, XIII [1838], s. 151-384). Rus şarkiyatçısı W. de Tiesenhausen Altın Orda Hanlığı ile (Sbornik materialov, otnosyaschikhsya k istorii Zolotoi Ordy, St. Petersburg 1884), Charles Schefer de Çin ile ilgili bölümleri tercüme ve tahkik etmişlerdir (“Notice sur les relations des peuples musulmans avec les Chinois, depuis l’extension de l’islamisme jusqu’à la fin du XVe siècle”, Centenaire de l’Ecole des Langues Orientales Vivantes, Paris 1895, s. 1-43). Mısırlı Ahmed Zeki Paşa, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki yazmanın I. cildinin önemli bir kısmını neşretmiştir (Kahire 1924). Eserin Anadolu’ya dair bölümü Franz Taeschner (al-‘Umarī’s Bericht über Anatolien in seinem Werke Masālik al-absār fî mamālik al-amsār, Leipzig 1929), Mısır, Şam, Hicaz ve Yemen’le ilgili bölümleri Eymen Fuâd Seyyid (Kahire 1985) tarafından yayımlanmıştır. Kitabın siyere dair kısmını Muhammed Îsâ el-Harîrî (es-Sîretü’n-Nebeviyye fî Mesâliki’l-ebśâr, Beyrut 1417/1997), VII (XIII) ve VIII. (XIV.) yüzyıllardaki Arap kabileleri (Beyrut 1406/1985) ve Memlükler Devleti’yle (Beyrut 1407/1986) ilgili bölümlerini Dorothea Krawulsky neşretmiştir. Hasan Hüsnî Abdülvehhâb eserin Kuzey Afrika ve Endülüs’e (Vaśfu İfrîķıyye ve’l-Maġrib ve’l-Endelüs, Tunus 1341), Selâhaddin el-Müneccid Dımaşk’a (“Vaśfü Dımaşķ fî Mesâliki’l-ebśâr”, MMMA, IV [1958], s. 113-126), Muhammed Sâlim b. Şedîd el-Avfî Hint yarımadasına (Memleketü’l-Hind ve’s-Sind, Riyad 1411/1990), Mustafa Ebû Dayf Ahmed İfrîkıye’ye (Memâlikü İfrîķıyâ mâ verâǿi’ś-śaĥrâǿ, Dârülbeyzâ 1409/1988) dair kısımlarını, Abdülhamîd Sâlih Hamdân eserdeki hayvan, bitki ve madenlerle ilgili bölümleri (Kahire 1996) yayımlamıştır. Kitabın Hindistan’a dair kısmı 1943’te Leipzig’de de neşredilmiştir (Ibn Fadlallah al ‘Omari’s Bericht über Indien in seinem Werke Masālik al-Absār fi Mamālik al-Amsār).
Edmond Fagnan, Mesâlikü’l-ebśâr’ın Mağrib’le ilgili kısımlarını Fransızca’ya çevirmiş (Extraits inédits relatifs au Maghreb, Alger 1924 → Frankfurt 1993, s. 69-120), Eva Rodhe Lundquist, Selâhaddîn-i Eyyûbî ve Haçlılar’a ait kısımları İngilizce’ye tercüme edip notlar ilâvesiyle neşretmiştir (Saladin and the Crusaders: Selected Annals from Masālik al-absār, Lund 1992). Maurice Gaudefroy-Demombynes eserin Kuzey Afrika’ya ait kısımlarını notlar ilâvesiyle Fransızca’ya (Masālik El Absār fî Mamālik El Amsār: l’Afrique, moins l’Egypte, Paris 1927 → Frankfurt 1993), Klaus Lech, Moğollar’la ilgili bölümünü yayımlayıp notlar ilâvesiyle Almanca’ya (Das Mongolische Weltreich: al-‘Umarī’s Darstellung der mongolischen Reiche in seinem Werk Masālik al-absār fī mamālik al-amsār, Wiesbaden 1968) tercüme etmiştir. Anadolu beylikleri hakkındaki kısım Yaşar Yücel tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (“Mesâlikü’l-Ebsâr’a Göre Anadolu Beylikleri”, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, Ankara 1991, I, 183-203). Fuat Sezgin, genelde İstanbul nüshalarını esas alarak eserin yirmi yedi cilt halinde tıpkı basımını yapmış (Frankfurt 1988-1989), ayrıca üç ciltlik bir indeks hazırlamıştır (Frankfurt 2001).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebśâr (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1408/1988, neşredenin girişi, I, 5-10; a.e. (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Kahire 1985, neşredenin girişi, s. 38-44; Safedî, el-Vâfî, VIII, 252-270; Makrîzî, es-Sülûk, II/3, s. 464-466, 478, 487, 787, 792; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 352-354; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, X, 234-235; a.mlf., el-Menhelü’ś-śâfî, II, 261; Brockelmann, GAL, II, 177-178; I. Krachkovsky, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1963, I, 410-451; Karatay, Arapça Yazmalar, III, 602-606; D. P. Little, An Introduction to Mamluk Historiography, Wiesbaden 1970, s. 40; J. Zanon, “Biografias de Andalusies en los Masālik al-Abśār de Ibn Fađlallāh al-ǾUmarī”, Estudios Onomástico-Biográficos de al-Andalus (ed. M. L. Ávila), Granada 1990, III, 157-213; D. Krawulsky, “Mesâlikü’l-ebśâr fî memâliki’l-emśâr li’bn-i Fażlillah el-ǾÖmerî (m. 1349), muĥâvele fî sîretin târîħiyyetin li-maħŧûŧâtih”, el-ǾArab ve Îrân, Beyrut 1413/1993, s. 154-173; R. Hartmann, “Die politische Geographie des Mamlūkenreiches”, ZDMG, LXX (1916), s. 1-4; Seyfeddin el-Kasîr, “İbn Fażlullah el-ǾÖmerî ve kitâbühû Mesâlikü’l-ebśâr fî memâliki’l-emśâr”, Dirâsât târîħiyye, IX/29-30, Dımaşk 1988, s. 137-147; K. S. Salibi, “Ibn Fađl Allāh al-ǾUmarī”, EI² (İng.), III, 758-759; S. Maqbul Ahmad, “Ғјuҗћrāfiyā”, a.e., II, 578, 582; Ch. Pellat, “al-Masālik wa’l-Mamālik”, a.e., VI, 639-640.
Eymen Fuâd Seyyid