MER‘Î b. YÛSUF
(مرعي بن يوسف)
Zeynüddîn Mer‘î b. Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kermî (ö. 1033/1624)
Hanbelî âlimi.
Filistin’de Nablus yakınlarında bulunan Tûrkerm (Tûlkerm) köyünde doğdu. İlk öğrenimini ve hıfzını burada tamamladı. İlim tahsili için önce Kudüs’e gitti, ardından Mısır’a geçerek Ezher’e girdi. Kudüs’te Muhammed b. Ahmed el-Merdâvî ve Kadı Yahyâ b. Mûsâ b. Ahmed el-Haccâvî’den fıkıh, Kahire’de Muhammed Hicâzî b. Muhammed b. Abdullah el-Vâiz el-Ekrâvî el-Kalkaşendî, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Guneymî ve diğer birçok âlimden hadis, tefsir, fıkıh okuyarak icâzet aldı. Öğretim faaliyetine Kur’an ve tefsir dersleri verdiği Ezher Camii’nde başladıktan sonra İbn Tolun Camii’nde Hanbelî fıkhı okuttu ve Sultan Hasan Camii meşihatına tayin edildi. Son görevi sebebiyle halefi, tefsir ve Arap dili âlimi Burhâneddin İbrâhim b. Muhammed b. Îsâ el-Meymûnî eş-Şâfiî ile aralarında gerginlik yaşandığından Meymûnî görevine iade edildi. en-Nâdiretü’l-ġarîbe ve’l-vâķıǾatü’l-Ǿacîbe adlı risâlesini bu olay hakkında kaleme aldığı, Meymûnî’nin de Mer‘î hakkında risâle yazdığı söylenir.
Bundan sonra ömrünü fetva vermekle, ayrıca öğretim ve telifle geçiren Mer‘î b. Yûsuf’un eserleri daha kendisi hayatta iken uzak beldelere yayıldı. Eğitimde ön planda olmasına rağmen kaynaklarda öğrencilerinden açıkça söz edilmez; ancak biyografi kitaplarından yeğeni Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Yûsuf b. Ebû Bekir ile Mısır Kadısı Muhammed b. Mûsâ b. Muhammed el-Cemmâzî el-Mâlikî ve Dımaşk Hanbelî müftüsü Abdülbâkī b. Abdülkādir’in ona talebelik yaptığı anlaşılmaktadır.
Mer‘î b. Yûsuf koyu bir Hanbelî taraftarı olup fıkhî nakillere, hadisin inceliklerine vâkıftı ve başka ilimlere dair geniş bilgi sahibiydi. Ayrıca çok verimli bir müellif ve ictihadî bakış açısı olan bir fakihti. Selef akîdesini ve usulünü benimser, bilhassa eserlerinden etkilendiği Takıyyüddin İbn Teymiyye’ye aşırı sevgi beslerdi. Bazı şiirleri ve hikmetli sözlerine Nefĥatü’r-reyĥâne’de yer verilmiştir (bk. bibl.). Rebîülevvel 1033’te (Ocak 1624) Kahire’de vefat etti.
Eserleri. Müellifin, çoğu risâle türünde yetmişten fazla çalışmasından bazıları şunlardır: 1. BedîǾu’l-inşâǿ ve’ś-śıfât fi’l-mükâtebât ve’l-mürâselât. İnşâǿü MerǾî diye tanınan eserin birçok baskısı yapılmıştır (Bulak 1242; Kahire 1275, 1297, 1298, 1301, 1305 [İnşâǿü’l-ǾAŧŧâr ile birlikte]; nşr. Şeyh Abdürrezzâk, Kahire 1299; İstanbul 1299). 2. Ġāyetü’l-müntehâ fi’l-cemǾ beyne’l-İķnâǾ ve’l-Müntehâ (nşr. Muhammed Cemîl eş-Şattî - M. Züheyr eş-Şâvîş, I-III, Dımaşk 1378). Haccâvî’nin el-İķnâǾı ile İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî’nin Hanbelî fıkhına dair Müntehe’l-irâdât’ından geniş ölçüde istifade edilerek hazırlanmıştır. 1026 (1617) ve 1028’de (1619) yazılan iki versiyonundan biri Necid’e, diğeri Şam’a gönderilmiştir. İbnü’l-İmâd’ın “Kitâbü’l-Vekâle”ye, İsmâil b. Abdülkerîm el-Cirâî’nin “Kitâbü’l-Vekâle”den “Kitâbü’n-Nikâĥ”a kadar gelebildiği eksik şerhlerinden başka Mustafa es-Süyûtî, Meŧâlibü üli’n-nühâ fî şerĥi Ġāyeti’l-müntehâ adıyla eseri başından sonuna kadar şerhetmiş (nşr. M. Züheyr Şâviş, I-VI, baskı yeri yok, 1380/1961, 1415/1994), Hasan b. Ömer eş-Şattî de kitap üzerine Minĥatü mevle’l-fetĥ fî tecrîdi zevâǿidi’l-Ġāye ve’ş-Şerĥ isminde bir hâşiye yazmıştır (I-VI, baskı yeri yok, 1380/1961 [Meŧâlibü üli’n-nühâ ile birlikte], 1415/1994). 3. Delîlü’ŧ-ŧâlib li-neyli’l-meŧâlib. 1019 (1610) yılında tamamlanan eser,
İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî’nin Müntehe’l-irâdât’ının muhtasarı mahiyetinde olup Suudi Arabistan’da yüksek öğretimde ders kitabı olarak okutulmaktadır (nşr. Muhammed b. Mâni‘, Dımaşk 1961; Kahire 1389/1969; nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî, Beyrut 1985). Eser üzerinde çeşitli şerh, hâşiye ve nazım çalışmaları yapılmış olup bunlar arasında İbn Ebû Tağlib ile (Neylü’l-meǿârib, I-II, Bulak 1288; Kahire 1324 [er-Ravżü’l-mürbiǾ ile birlikte], 1374; Küveyt 1397; nşr. Muhammed Süleyman Abdullah el-Eşkar, I-II, Küveyt 1403/1983) İbn Duveyyân’ın (Menârü’s-sebîl, nşr. M. Züheyr eş-Şâvîş, I-II, Dımaşk 1378/1958, 1399/1979; nşr. İsâm Kal‘acî, I-II, Dımaşk 1982; Riyad 1985) şerhleri anılabilir. İbn Duveyyân ve İbn Ebû Tağlib’in şerhlerini Ali Abdülhamîd Baltacî ve M. Vehbî Süleyman el-MuǾtemed fî fıķhi’l-İmâm Aĥmed adıyla bir araya getirmişlerdir (I-II, Beyrut 1412/1991). 4. el-Kevâkibü’d-dürriyye fî menâķıbi’l-müctehid (eş-Şeyħ) İbn Teymiyye. Şemseddin İbn Abdülhâdî, Ebû Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali el-Bezzâr ve Ahmed b. Fazl’ın İbn Teymiyye hakkında yazdıkları menâkıbnâmelerden istifade edilerek 1027’de (1618) kaleme alınmıştır (Kahire 1329, el-MecmûǾu’l-müştemil Ǿale’d-düreri’l-âtiye içinde, s. 137-231; nşr. Abdullah el-Eşkar, I-II, Küveyt 1985; nşr. Necm Abdurrahman Halef, Beyrut 1406/1986). 5. el-Fevâǿidü’l-mevżûǾa fi’l-eĥâdîŝi’l-mevżûǾa. Eserde 206 rivayete yer verilmiştir (nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1395/1975, 1418/1998; Beyrut 1397/1977). 6. Ķalâǿidü’l-mercân fî (beyâni)’n-nâsiħ ve’l-mensûħ mine’l-Ķurǿân (nşr. Sâmî Atâ Hasan, Küveyt 1400/1980; nşr. Muhammed er-Ruhayyil Garâyibe - Muhammed Ali ez-Zügūl, Amman 1421/2000). Eyüp Aslan tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (baskı yeri ve tarihi yok [Hak Yayınları]). 7. eş-Şehâdetü’z-zekiyye fî ŝenâǿi’l-eǿimmeti Ǿalâ İbn Teymiyye (nşr. Necm Abdurrahman Halef, Beyrut 1404/1983). 8. Eķāvîlü’ŝ-ŝiķāt fî teǿvîli’l-esmâǿ ve’ś-śıfât ve’l-âyâti’l-muĥkemât ve’l-müteşâbihât (nşr. Şuayb el-Arnaût, Beyrut 1406/1985). 9. İrşâdü źevi’l-Ǿirfân limâ fi’l-Ǿumr mine’z-ziyâde ve’n-noķśân. Müellifin kendisine ait Behcetü’n-nâžırîn ve Ervâĥu’l-eşbâĥ fi’l-kelâm Ǿale’l-ervâĥ adlı eserlerinin muhtasarıdır (nşr. Meşhûr Hasan Mahmûd Selmân, Ürdün 1408/1988). 10. Mesbûkü’ź-źeheb fî fażli’l-ǾArab ve şerefi’l-Ǿilm Ǿalâ şerefi’n-neseb. Tahkik edilerek basılmıştır (Ürdün 1408/1988; Riyad 1411/1990). 11. Taĥķīķu’l-burhân fî iŝbâti ĥaķīķati’l-mîzân (nşr. Süleyman b. Sâlih el-Huzzî, Kahire 1409/1989; nşr. Meşhûr H. Mahmûd Selmân, Kahire 1990). 12. el-Lafžü’l-muvaŧŧaǿ fî beyâni’ś-śalâti’l-vüsŧâ (nşr. Abdülazîz b. Mebrûk el-Ahmedî, Medine 1412/1991). 13. Tenvîrü beśâǿiri’l-muķallidîn fî menâķıbi’l-eǿimmeti’l-müctehidîn (nşr. Ebû Yahyâ Abdullah el-Kündürî, Beyrut 1419/1998). 14. Behcetü’n-nâžırîn ve âyâtü’l-müstedillîn (fî âyâti’l-müstedillîn). 1022’de (1613) tamamlanan ve çeşitli kütüphanelerde nüshaları bulunan (meselâ Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1416) eser hakkında Halîl İbrâhim Ahmed doktora tezi hazırlamıştır (el-Câmiatü’l-İslâmiyye kısmü’l-akīde). 15. Ķalâǿidü’l-Ǿiķyân fî feżâǿili (mülûki) âli ǾOŝmân. Osmanlı hânedanını yüceltmek için onun şerefli bir soya bağlama amacını güden eser 1031’de (1621) kaleme alınmış (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 1174; Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 2380; Musul, Mektebetü’l-evkāf, Mecmua, nr. 22/9; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2340; Nuruosmaniye Ktp., nr. 609; Viyana Millî Ktp., nr. 979; Bibliothèque Nationale, nr. 1624) ve Şa‘bân-ı Şifâî tarafından bazı ilâvelerle Türkçe’ye çevrilmiştir (tercüme üzerine yapılan iki tez çalışması için bk. İÜ Ktp., nr. 2551, 6121). 16. Taĥķīķu’l-burhân fî şeǿni’d-duħân elleźî yeşrabühü’n-nâsü’l-ân (nşr. Meşhûr Hasan, baskı yeri ve tarihi yok [Dârü Ammâr]). 17. Taĥķīķu’l-ħilâf fî aśĥâbi’l-aǾrâf. 10 varaklık bir risâledir (nşr. Meşhûr Hasan, baskı yeri ve tarihi yok [Dârü’s-sahâbe]). 18. el-Meserre (el-MaǾarre) ve’l-bişâre fî fażli’s-salŧana ve’l-vizâre. 1032’de (1623) yazılmış olup müellif nüshasından istinsah edilen bir kopyası günümüze ulaşmıştır (Washington, The Library of Congress, nr. 105). 19. el-Muħtaśar fî Ǿilmi’ś-śarf (TSMK, nr. 180). 20. Nüzhetü’n-nâžırîn fî (târîħi) men veliye Mıśra mine’l-ħulefâǿ ve’s-selâŧîn. 1007’de (1598) telif edilen eser, fetih öncesinden Osmanlı dönemine (Ahmed Paşa devri) kadar muhtasar bir Mısır tarihi olup çeşitli kütüphanelerde on beş kadar nüshası mevcuttur (Mer‘î b. Yûsuf’un kardeşi tarafından yazılan ve 1035 [1625] yılına kadar gelen zeyliyle birlikte; yazma nüshaları için bk. Babinger, s. 176). Eseri Johann Jacob Reiske Almanca’ya (Büsching’s Magazin, V [Hamburg-Halle 1771], s. 366-454, bölüm bölüm), Sieur Philibert Deval (Münih Devlet Ktp., AY, nr. 295), Volney (Babinger, s. 176) ve Venture (Revue d’Egypte, Kahire 1896, I, 321-348, 385-399; III, 99-112, 143-183) Fransızca’ya çevirmiştir. 21. Taĥķīķu’ž-žunûn bi-aħbâri’ŧ-ŧâǾûn. 1028’de (1619) kaleme alınan eserin İstanbul (Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 115), Riyad (Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, nr. 1650) Berlin (Staatsbibliothek, nr. 6313) ve Paris’te (Bibliothèque Nationale, nr. 2026/2) yazma nüshaları mevcuttur. 22. Taĥsînü’ŧ-ŧuruķ ve’l-vücûh fî ķavlihî Ǿaleyhi’s-selâm “Uŧlubü’l-ħayra Ǿinde ĥisâni’l-vücûh” (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 1985). 23. Tavżîĥu’l-burhân fi’l-farķ beyne’l-İslâm ve’l-îmân (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 657/5). 24. Telħîśu evśâfi’l-Muśŧafâ ve źikru men baǾdehû mine’l-ħulefâǿ (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1861). 25. Teşvîķu’l-enâm ilâ ĥacci Beyti’llâhi’l-ĥarâm (Patna Hudâbahş Ktp. nr. 290/1). 26. Tevķīfü’l-ferîķayn Ǿalâ ħulûdi ehli’d-dâreyn (Hudâbahş Ktp., nr. 2602/2; müellifin diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL, II, 484-485; Suppl., II, 496-497; Abdullah b. Süleyman el-Gufeylî, sy. 52 [1418], s. 353-364; el-Fevâǿidü’l-mevżûǾa, neşredenin girişi, s. 28-35).
BİBLİYOGRAFYA:
Mer‘î b. Yûsuf, Eķāvîlü’ŝ-ŝiķāt (nşr. Şuayb el-Arnaût), Beyrut 1406/1985, neşredenin girişi, s. 29-43; a.mlf., Mesbûkü’ź-źeheb fî fażli’l-ǾArab (nşr. Necm Abdurrahman Halef), Riyad 1411/1990, neşredenin girişi, s. 13-22; a.mlf., el-Fevâǿidü’l-mevżûǾa (nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ), Riyad 1419/1998, neşredenin girişi, s. 16-35; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, IV, 358-361; a.mlf., Nefĥatü’r-Reyĥâne, II, 244-250; İbn Ebû Tağlib, Neylü’l-meǿârib bi-şerĥi Delîli’ŧ-ŧâlib (nşr. M. Süleyman Abdullah el-Eşkar), Küveyt 1403/1983, neşredenin girişi, I, 11-16; Kemâleddin el-Gazzî, en-NaǾtü’l-ekmel (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız - Nizâr Abâza), Dımaşk 1402/1982; Mustafa es-Süyûtî, Meŧâlibü üli’n-nühâ fî şerĥi Ġāyeti’l-müntehâ (nşr. M. Züheyr Şâvîş), [baskı yeri yok] 1415/1994, neşredenin girişi, I, c-d; Osman b. Bişr en-Necdî, ǾUnvânü’l-mecd fî târîħi Necd, Riyad, ts. (Mektebetü’r-Riyâdi’l-hadîse), I, 31-33; İbn Humeyd, es-Süĥubü’l-vâbile Ǿalâ đarâǿiĥi’l-Ĥanâbile (nşr. Bekir b. Abdullah Ebû Zeyd - Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Beyrut 1416/1996, III, 1118-1125; Abdülkādir Bedrân, el-Medħal ilâ meźhebi’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel (nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), Beyrut 1405/1985, s. 226-228; Serkîs, MuǾcem, II, 1162, 1290, 1737-1738, 1961; Brockelmann, GAL, II, 484-485; Suppl., II, 496-497; M. Nâsıruddin el-Elbânî, İrvâǿü’l-ġalîl fî taħrîci eĥâdîŝi Menâri’s-sebîl, Beyrut 1399/1979, I, 25; Babinger (Üçok), s. 175-177; Cl. Gilliot, “Textes arabes anciens étités en Egypte au cours des années 1990 à 1992”, MIDEO, XXI (1993), s. 485; Abdullah b. Süleyman el-Gufeylî, “el-ǾAllâme MerǾî b. Yûsuf el-Ĥanbelî âşâruhü’l-Ǿilmiyye”, Mecelletü’l-buĥûŝi’l-İslâmiyye, sy. 52, Riyad 1418, s. 337-365; L. A. Giffen, “MarǾī ibn Yūsuf”, Encyclopedia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami - P. Starkey), London 1998, II, 510.
Kasım Kırbıyık