MENÂRÜ’l-ENVÂR
(منار الأنوار)
Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin (ö. 710/1310) fıkıh usulüne dair eseri.
Gerek sistematik gerekse içerik bakımından küçük bazı takdim ve tehirler dışında, fukaha metoduyla yazılmış en önemli Hanefî usul kitaplarından biri olan Pezdevî’nin Kenzü’l-vüśûl’ünden ihtisar edilmiştir. Fasıl ve bab sistemine göre yazılan eserde bütün alt başlıklar, tertip ve tasnifler de yine Pezdevî’ye aittir. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Menâr’ını meşhur kılan husus ise bütün fıkıh usulü konularını özet halinde veren kullanışlı bir metin olmasıdır. Usul konusunda Hanefî mezhebinde tercih edilen görüşler “sahih”, “muhtâr” ve “cumhura göre” gibi ifadelerle belirtilmiş, ihtilâf durumunda Ebû Hanîfe’den rivayet edilen görüşler zikredilerek bunlardan sahih olanlarına ayrıca işaret edilmiştir. Farklı görüş sahiplerinin isimlerinin belirtilmediği eserde sadece Ebû Hanîfe ve Ebü’l-Hasan el-Kerhî’nin adlarına rastlanmaktadır. Asırlarca medreselerde ders kitabı olarak okutulan Menârü’l-envâr (Delhi 1287; Bulak 1298; İstanbul 1315, 1326; Agra 1319-1320) üzerinde şerh, hâşiye, ihtisar ve tercüme olmak üzere birçok çalışma yapılmıştır.
Şerhleri. 1. Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Keşfü’l-esrâr (I-II, Bulak 1316; I-II, Beyrut 1406/1986, Molla Cîven’in Nûrü’l-envâr adlı şerhiyle birlikte). 2. Alâeddin el-Haskefî, İfâđatü’l-envâr Ǿalâ uśûli’l-Menâr (I-II, İstanbul 1300; I-II, baskı yeri yok, 1992). İbn Âbidîn, bu şerh üzerine Nesemâtü’l-esĥâr Ǿalâ İfâđati’l-envâr adıyla bir hâşiye yazmıştır (İstanbul 1300; Kahire 1328). 3. Zeynüddin İbn Nüceym, Fetĥu’l-ġaffâr (I-II, Kahire 1936). TaǾlîķu’l-envâr Ǿalâ Ǿuśûli’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 329; Cârullah Efendi, nr. 536; Hamidiye, nr. 430) ve Mişkâtü’l-envâr fî Uśûli’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 368, Şehid Ali Paşa, nr. 654; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1352) adıyla da anılmaktadır. İbn Nüceym’in bu şerhi üzerine Abdurrahman el-Bahrâvî’nin bir hâşiyesi bulunmaktadır (I-II, Kahire 1936). 4. Molla Cîven, Nûrü’l-envâr (I-II, Beyrut 1406/1986). Eser üzerine Muhammed Abdülhalîm el-Leknevî Ķamerü’l-aķmâr Ǿalâ Nûri’l-envâr ismiyle bir hâşiye yazmıştır (Leknev 1877; I-II, Bulak 1316; I-II, Beyrut 1415/1995). 5. Zeynüddin Abdurrahman b. Ebû Bekir (İbnü’l-Aynî), Şerĥu’l-Menâr (İstanbul 1292, İbn Melek’in Şerĥu Menâri’l-envâr’ı ile birlikte). 6. İbn Melek, Şerĥu Menâri’l-envâr fî uśûli’l-fıķh (İstanbul 1292, önceki eserle birlikte). Menâr’ın en yaygın şerhlerinden biri olup üzerine çeşitli hâşiyeler yazılmıştır. Bunlar arasında Şerefeddin Yahyâ b. Karaca er-Ruhâvî’nin Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi İbn Melek Ǿale’l-Menâr’ı (Râgıb Paşa Ktp., nr. 402, 404; Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 154, Reşid Efendi, nr. 1215, Cârullah Efendi, nr. 480), Azmîzâde Mustafa Hâletî’nin Netâǿicü’l-efkâr Ǿalâ Şerĥi İbn Melek li’l-Menâr’ı (İstanbul 1315, 1317) ve Radıyyüddin İbnü’l-Hanbelî’nin Envârü’l-ĥalek Ǿalâ Şerĥi’l-Menâr l’İbn Melek’i (İstanbul 1315) anılabilir. 7. Evliyaefendizâde Ahmed Ziyâeddin, Ħulâśatü’l-efkâr (İstanbul 1314). 8. Ebü’l-Fezâil Sa‘deddin ed-Dihlevî, İfâđatü’l-envâr fî iđâǿeti uśûli’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 501; Ayasofya, nr. 988; Damad İbrâhim Paşa, nr. 483; Fâtih, nr. 1410, 1411). 9. Hibetullah b. Ahmed et-Türkistânî, Tebśıratü’l-esrâr fî şerĥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2190). 10. Ekmeleddin el-Bâbertî, el-Envâr fî şerĥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 537; Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 187; Şehid Ali Paşa, nr. 651, 652). Ebüssuûd Efendi, Bâbertî’nin bu şerhinin giriş kısmı üzerine Ĥâşiye Ǿalâ evâǿili Şerĥi’l-Menâr adıyla bir hâşiye yazmıştır (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2035, vr. 21-27). Bu hâşiye ayrıca Ŝevâķıbü’l-enžâr fî evâǿili Menâri’l-envâr ismiyle de anılmaktadır (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 8025). 11. Cemâleddin Yûsuf b. Kûmârî Ankaravî, İķtibâsü’l-envâr fî şerĥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 757, Fâtih, nr. 1412, 1413; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1788). 12. Kıvâmüddin el-Kâkî, CâmiǾu’l-esrâr fî şerĥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 501; Fâtih, nr. 1415-1421; Lâleli, nr. 753; Serez, nr. 541, 542). 13. Şerefeddin b. Kemal b. Hasan el-Kırîmî, Şerĥu Menâri’l-envâr (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1730; TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 702). 14. Celâleddin Resûl b. Ahmed et-Tabbânî, Şerĥu Menâri’l-envâr (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 655). 15. Kara Sinan, Şerĥu Menâri’l-envâr (Süleymaniye Ktp., Yozgat, nr. 373). Zeynü’l-Menâr adıyla da anılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 539; Manisa İl Halk Ktp., nr. 422). 16. Alâeddin Ali b. Mûsâ Koçhisârî, el-Fevâǿidü’ş-şemsiyye li’l-Menâri’l-Ĥâfıžıyye (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1398). 17. Cemâleddin Nukrekâr, Şerĥu’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 760; Yûsuf Ağa, nr. 187). 18. Mîrek el-Buhârî diye tanınan Muhammed b. Mübârek Şah, Medârü’l-fuĥûl fî şerĥi Menâri’l-uśûl (Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 302). Müellif bu eserini Dâǿiretü’l-vüśûl adıyla ihtisar etmiştir (Kalküta 1246; Leknev 1295). 19. Muhammed Emîn b. Muhammed Üsküdârî, Nažratü’l-enžâr fî şerĥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 507; Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emîr Hoca, nr. 106, 107). 20. Muhammed b. Cirbâş b. Abdullah, Mirķātü’l-efkâr fî şerĥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 467; Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 900).
21. Şemseddin Muhammed b. Hüseyin en-Nûşâbâdî, Zübdetü’l-efkâr fî şerĥi’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 465; Adana İl Halk Ktp., Tüyatok, nr. 1161). 22. Bahrülulûm el-Leknevî, Tenvîrü’l-Menâr (Leknev 1295). Kaynaklarda ayrıca İbnü’r-Rabve, Bedreddin el-Aynî, Ömer b. İshak el-Gaznevî, Hattâb b. Ebü’l-Kāsım Karahisârî, Mevlâ Abdurrahman b. Saçlı Emîr, Bosna Kadısı Abdülhalîm b. Lutfullah er-Rûmî, Ziyâeddin Abdürrahîm b. Îsâ el-Bağdâdî, Muhammed b. Mahmûd el-Hüseynî gibi âlimlerin de Menâr’ı şerhettikleri belirtilmektedir.
Muhtasarları. 1. Nâsırüddin İbnü’r-Rabve, Ķudsü’l-esrâr fi’ħtiśâri’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 664; Lâleli, nr. 3658). İbnü’r-Rabve bu muhtasarını Mekketü’l-muħtâr fî şerĥi Ķudsi’l-esrâr adıyla şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 764). 2. Ebü’l-İz Tâhir b. Hasan el-Halebî, Muħtaśarü’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Çelebi Abdullah Efendi, nr. 403; Hamidiye, nr. 617; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 525). İbn Habîb el-Halebî diye de meşhur olan müellifin bu muhtasarını Kāsım b. Kutluboğa Şerĥu Muħtaśari’l-Menâr (Ħulâśatü’l-efkâr; nşr. Züheyr b. Nâsırüddin, Dımaşk 1413/1993) ve Şemseddin Sivâsî Zübdetü’l-esrâr fî şerĥi Muħtaśari’l-Menâr (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 2057; Erzincan, nr. 26/2; Fâtih, nr. 1426, 5374/3; Hamidiye, nr. 1222/2; ayrıca bk. Aksoy, s. 43-44) adıyla şerhetmiştir. 3. Nizâmeddin el-Bircendî, Şerĥu Muħtaśari’z-Zübde fî uśûli’l-fıķh (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 491; Yûsuf Ağa, nr. 186; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1335; Millî Ktp., nr. 1820). 4. Ali b. Muhammed, Esâsü’l-uśûl (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 106, 3579; Lala İsmâil, nr. 706; Şehid Ali Paşa, nr. 986). Müellif daha sonra bu muhtasarını Şerĥu Esâsi’l-uśûl adıyla şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 733). 5. Hızır b. Muhammed Amâsî, Ġuśûnü’l-uśûl (Amasya Beyazıt İl Halk Ktp., Tüyatok, nr. 409, 410, 1860). Müellif tarafından Şerĥu Ġuśûni’l-uśûl ismiyle şerhedilmiştir (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 918). Bu şerh ayrıca Tehyîcü Ġuśûni’l-uśûl adıyla da anılmaktadır (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 698, Yozgat, nr. 757; Amasya Beyazıt İl Halk Ktp., Tüyatok, nr. 409/1). 6. Hasan Kâfî Akhisârî, Semtü’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1851/1; İÜ Ktp., AY, nr. 5317). Müellif bu eserini Şerĥu Semti’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl adıyla şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 466, 3610; Şehid Ali Paşa, nr. 640; Yazma Bağışlar, nr. 1575). 7. Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şihne, Tenvîrü’l-Menâr. Müellif tarafından Nihâyetü’n-nihâye adlı el-Hidâye şerhinin baş tarafına konmuştur (DİA, XXI, 221).
Manzum Hale Getirilmiş Şekilleri. 1. Muhammed b. Hasan el-Kevâkibî, Manžûmetü’l-kevâkib (Kahire 1317). Müellif bu eserini daha sonra İrşâdü’ŧ-ŧâlib ilâ Manžûmeti’l-kevâkib adıyla şerhetmiştir (Bulak 1322-1324; el-Fevâǿidü’s-semiyye ile birlikte, I-II, Bulak 1327). 2. Tâhâ b. Ahmed el-Kûrânî, Şerĥu Muħtaśari’l-Menâr fî uśûli’l-fıķh (İstanbul 1316; nşr. Şa‘bân Muhammed İsmâil, Kahire 1408/1988). Müellif önce el-Menâr’ı 177 beyitte manzum hale getirmiş, ardından veciz bir şekilde şerhetmiştir. 3. İbnü’l-Fasîh, Nažmü Menâri’l-envâr (Süleymaniye Ktp., Çorlulu Ali Paşa, nr. 163). 4. Abdüllatîf b. Bahâeddin el-Bahâî eş-Şâmî, Ķurretü Ǿayni’ŧ-ŧâlib (İÜ Ktp., AY, nr. 1045). Eser Şerĥu Nažmi’l-Menâr adıyla da anılmakta olup müellif Menâr’ı nazma çektikten sonra şerhetmiştir.
Türkçe Tercümeleri. 1. Mehmed Emin Konevî, Muhtasar Menar Tercümesi (İstanbul 1298, 1300). 2. Îsâ b. Mahmûd, el-Menâr’ın bir kısmını Usûl-i Fıkıhtan Rükn-i Sânî adıyla şerhetmiştir (İÜ Ktp., TY, nr. 2176). 3. Hekimbaşızâde Mehmed Sâdık, Tercüme-i Menâr (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 807; Fâtih, nr. 1425; İbrâhim Efendi, nr. 880). 4. Ömer el-Halvetî Manisavî, Menâr’ın Manzum Tercümesi (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 784).
BİBLİYOGRAFYA:
Pezdevî, Kenzü’l-vüśûl (Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr içinde, nşr. Muhammed el-Mu’tasım-Billâh el-Bağdâdî), Beyrut 1417/1997, I-IV, tür.yer.; Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Şerĥu Ĥâfıžıddîn en-Nesefî li-Kitâbi’l-Münteħab fî uśûli’l-meźheb (nşr. Salim Öğüt), [baskı yeri ve tarihi yok], neşredenin girişi, s. 40-41; Keşfü’ž-žunûn, II, 1824-1827; Brockelmann, GAL, II, 250-251; Suppl., II, 263-264, 773; Îżâĥu’l-meknûn, II, 554; Abdülvehhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi: İlmü usûli’l-fıkh (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1973, tercüme edenin girişi, s. 121-129; Hasan Aksoy, Şemseddin Sivâsî, Hayatı, Eserleri ve Mevlidi: Tenkitli Neşir (doktora tezi, 1984), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 43-44; Ahmet Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 72, 134, 135, 148.
Ferhat Koca