MEHMED TEVFİK AZAPAGİÇ
(1838-1918)
Bosna-Hersek Diyanet İşleri başkanı.
Tuzla’da (Bosna-Hersek) doğdu. Babası Osman Bey Tuzla’da Azap Ağa (Azapagić) ailesine mensuptur. Medrese eğitimini Tuzla’da tamamladıktan sonra İstanbul’a gitti. 1862 yılında öğrenimini bitirip Saraybosna’ya döndü ve Saraybosna Rüşdiyesi müdürlüğüne tayin edildi. 1868’de Tuzla kadısı ve Tuzla Rüşdiyesi müdürü oldu. Her iki görevini Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan işgaline uğradığı zamana kadar sürdürdü (1878). Avusturya-Macaristan Devleti tarafından Tuzla müftülüğüne getirildi. Bu görevde dokuz yılı aşkın bir süre kaldı. 1887’de Saraybosna’da yeni açılan Şer‘î Hâkimler Okulu (Šeriatska Sudaćka Škola) müdürlüğüne tayin edildi. 1893 yılına kadar devam eden bu görevi sırasında okulun kadro ve programının oluşturulmasında önemli katkıları oldu. Avusturya-Macaristan Devleti tarafından tayin edilen ilk reîsülulemâ (Diyanet İşleri başkanı) Mustafa Hilmi Efendi Hacıömeroviç’in görevinden ayrılması üzerine 25 Ekim 1893’te reîsülulemâlığa getirildi. Onun döneminde, özellikle Bosna-Hersek’te Mostar müftüsü Ali Fehmi Câbiç’in önderliğinde Bosna-Hersek müslümanlarının din ve eğitim özerkliği için başlatılan çalışmalar olumlu sonuçlar verdi. 1909’da emekliye ayrıldıktan sonra hayatını Tuzla’da geçirdi. 22 Mayıs 1918 tarihinde vefat etti ve buradaki Hâfız Hanumina Camii hazîresine (Jalska Dzamija) defnedildi.
Arapça, Farsça ve Türkçe yanında Almanca da bildiği söylenen Mehmed Tevfik, Avusturya-Macaristan Devleti’yle iyi ilişkiler içinde olmakla suçlanmıştır. Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan işgaline uğramasından itibaren buradan Osmanlı Devleti hâkimiyetinde kalan bölgelere ve özellikle bugünkü Türkiye topraklarına başlatılan göçe karşı çıktığı, bu konuda yazılar yazdığı bilinmektedir. Ayrıca Bosna-Hersek ve Avusturya-Macaristan Devleti sınırları içerisindeki müslüman öğrencilere yardım için oluşturulan Gayret Yardım Kuruluşu ile (Prosvjetno Humanitarno Društvo Gajret) Behar Kültür Derneği ve dergisinin kuruluşunda önemli rol oynamıştır.
Eserleri. 1. Risâle fi’l-hicre. Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan işgaline uğraması üzerine buradan göç edilmesine karşı çıkmak amacıyla yazılan bu Arapça risâlenin yazma nüshası Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde mevcuttur (Dobraca, II, 604-605, nr. 1496 [R-1343]). Müellifin Tuzla müftüsü iken 1884 yılında kaleme aldığı eserin mevcut nüshası Mehmed Hanciç tarafından istinsah edilmiş olup Osman Laviç tarafından Boşnakça’ya çevrilmiş ve Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nin dergisi Anali GHB’de yayımlanmıştır (Mehmed Teufik Azapagić, “Risala o Hidήri” [prijevod sa arapskog i bilješke: Osman Lavić], Anali GHB, XV-XVI [Sarajevo 1990], s. 197-222). 2. Risâle-i Hicret. Bir önceki eserin kısaltılmış Türkçe versiyonudur. Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi katalogunda Hicret Hakkında Risâle olarak zikredilen eser (Dobraca, II, 687, nr. 1618 [R-905]) Saraybosna’da yayımlanmıştır (1303/1885). 3. Keşfü’l-estâr şerĥu Leŧâǿifi’l-esrâr. Mehmed Hanciç ve Hâzim Şabanoviç’in müellife nisbet ettikleri bu eser hakkındaki bilgiler yetersizdir. Hanciç tarafından sadece adı zikredilmiş, Şabanoviç ise 1878’de Bosna-Hersek’in Avusturya-Macaristan Devleti tarafından işgalinden sonra bir kısım ulemânın bölgeden hicreti teşvik etmesi sebebiyle bunlara karşı yazılmış bir eser olduğunu belirtmiştir (Handήić, s. 35; Šabanović, s. 678). Herhangi bir nüshasına rastlanmayan eserin Risâle fi’l-hicre ile aynı kitap olması muhtemeldir.
Müellifin bunların dışında Behar ve Bosna-Hersek Vilâyet Salnâmesi’nde yayımlanmış makaleleri mevcuttur. “Znamenite Izreke” (Meşhur sözler [Behar, Sarajevo 1900, I/1, s. 3-4; I/2, s. 21-22]), “Arapski Jezik u Našim Gimnazijama” (Liselerimizdeki Arapça [Behar, Sarajevo 1902, III/6, s. 83-85; III/7, s. 102-103; III/8, s. 116-118]) ve “Poslovice i Mudre Izreke” (Atasözleri ve meşhur sözler [Bosna-Hersek Vilâyet Salnâmesi, VIII/1889, s. 75-79]) bunlar arasında sayılabilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Mehmed Teufik Azapagić, “Risala o Hidήri” (prijevod sa arapskog i bilješke: Osman Lavić), Anali GHB, XV-XVI (1990), s. 197-222; Sarajevski List, Sarajevo 1893, sy. 138 (22.11.1893), str. 1; Mehmed Handzić, Knjizevni Rad Bosansko-Hercegovačkih Muslimana, Sarajevo 1934, s. 34-35; a.mlf., el-Cevherü’l-esnâ fî terâcimi Ǿulemâǿi ve şuǾarâǿi Bosna (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), Kahire 1413/1992, s. 170; Muhsin Rizvić, Knjizevno Stvaranje Muslimanskih Pisaca u Bosni i Hercegovini u Doba Austro-Ugarske Vladavine, Sarajevo 1971, I, 260; a.mlf., Behar-Knjizevno-Istorijska Monografija, Sarajevo 1971, s. 115-116, 510; Hazim Šabanović, Knjizevnost Muslimana BiH na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo 1973, s. 676-678; Kasim Dobrača, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, Sarajevo 1979, II, 604-605, 687-688 (nr. 1496 [R-1343]; nr. 1618 [R-905]); Refik Hadziomerović, “Tuzlanske Muftije”, Takvim, Sarajevo 1983, s. 161-171; Ferhat Šeta, Reis-ul-uleme u Bosni i Hercegovini i Jugoslaviji od 1882. do 1991. godine, Sarajevo 1991, s. 23, 25-26; Mustafa Ćeman, Bibliografija Bošnjačke Knjizevnosti, Zagreb 1994, s. 500; Osman Lavić, “Risala fi al-Hidžra”, Katalog Arapskih, Turskih, Perzijskih i Bosanskih Rukopisa, London-Sarajevo 1423/2002, X, 110 (nr. 5907); a.mlf., “Iseljavanje Bošnjaka Muslimana iz BiH za Vrijeme Austro-Ugarske Vladavine i Risala Mehmeda Teufika Azapagića”, Anali GHB, XVII-XVIII (1996), s. 123-130; “Bosansko-Hercegovački Glasnik i Rijaseti Ulema”, Bosansko-Hercegovački Glasnik, sy. 42, Sarajevo 1906, s. 1; Safetbeg Bašagić, “Edhem Mulabdiç i Kulturni Pokret Bosansko-Hercegovačkih Muslimana”, Novi Behar, IV/14-15, Sarajevo 1930-31, s. 212; Ibrahim Kemura, “Dva Patriotska Apela Bosanskih Muslimanskih Prvaka iz Prvih Godina Austro-Ugarske Okupacije”, Glasnik VIS, XXXIII/9-10 (1970), s. 436-443; Alija Nametak, “Azapagić, Mahmud Tevfik (Hadήi) Kadija i Muftija u Tuzli”, Hrvatska Enciklopedija, Zagreb 1941, II, 25.
Osman Laviç