MEHDEVÎ
(المهدوي)
Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr b. Ebi’l-Abbâs el-Mehdevî (ö. 440/1048-49 [?])
Tefsir ve kıraat âlimi.
Aslen Kayrevan yakınlarındaki Mehdiye’den olup 430 (1039) yılı civarında Endülüs’e yerleşti. Diğer kaynakların aksine MuǾcemü’l-üdebâǿda (V, 39) künyesi ve isim zinciri Ebü’l-Kāsım Ahmed b. Muhammed b. Ammâr b. Mehdî b. İbrâhim şeklinde verilmekte, ayrıca Hamîdî nisbesiyle zikredilmektedir. Mehdevî, annesi tarafından dedesi Mehdî b. İbrâhim’den ve İbn Süfyân’dan Kur’an ve kıraat dersleri aldı; Mekke’de Ebü’l-Hasan Ahmed b. Muhammed el-Kantarî’den bu ilimde faydalandı; Ebü’l-Hasan el-Kābisî’den rivayette bulundu. Kendisinden Endülüs’te Ebü’l-Velîd Gānim b. Velîd el-Mâlikî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Mutarrifî ve diğerleri istifade ettiler. Fıkıhta Mâlikî olarak bilinen Mehdevî’nin ölüm tarihini Safedî 440 (1048-49) diye verirken Zehebî “430’dan (1039) sonra” demekle yetinmiş, Süyûtî ise Ŧabaķātü’l-müfessirîn’de (s. 19) 430 yılı civarı, Buġyetü’l-vuǾât’ta (I, 351) 440 (1048-49) şeklinde kaydetmiştir.
Özellikle kıraat ilmi ve Arap dilindeki üstünlüğüyle tanınan Mehdevî, İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-SebǾa’sında kıraatleri yedi ile sınırlandırmasına karşı çıkmış, onu gereksiz bir iş yaparak kafaları karıştırmakla suçlamıştır. Zira konunun uzmanı olmayanlar, İbn Mücâhid’in kitabında yer alan yedi kıraati Kur’an’ın nâzil olduğu bildirilen yedi harf zannetme yanılgısına düşmüştür. Mehdevî’ye göre kıraat imamlarının râvilerini iki ile sınırlandırmak ve kıraat farklılıklarını bu iki râvinin naklettiklerinden ibaretmiş gibi göstermek de doğru değildir (Enderâbî, s. 31-32). İbn Atıyye el-Endelüsî, Kurtubî ve Ebû Hayyân el-Endelüsî tefsirlerinde, Ebû Şâme el-Makdisî el-Mürşidü’l-vecîz’de, İbnü’l-Cezerî başta en-Neşr olmak üzere diğer bazı kitaplarında, İbn Hacer el-Askalânî Fetĥu’l-bârî’de, bir kısım müellifler tefsir ve kıraate dair eserlerinde Mehdevî’nin kitaplarından yararlanmışlardır (örnekler için bk. Şerĥu’l-Hidâye, neşredenin girişi, I, 79-82).
Eserleri. 1. el-Hidâye ilâ meźâhibi’l-ķurrâǿi’s-sebǾa (el-Hidâye fi’l-ķurrâǿi’s-sebǾ). İbnü’l-Cezerî’nin en-Neşr’inin kaynakları arasında yer alan eser bizzat müellifin belirttiğine göre (a.g.e., I, 3) meşhur yedi kıraate dair muhtasar bir çalışmadır. Mikrofilmi çekilemeyecek kadar yıprandığı anlaşılan bir nüshasının günümüze ulaştığı belirtilmektedir (a.g.e., neşredenin girişi, I, 86). 2. Şerĥu’l-Hidâye (TaǾlîlü’l-ķırâǿâti’s-sebǾ, el-Muvażżıĥ fî taǾlîli [vücûhi]’l-ķırâǿât). Bir önceki eserin şerhi olan bu çalışmasında müellif yine muhtasar olarak kıraatlerin illetlerini açıklamıştır (nşr. Hâzim Saîd Haydar, I-II, Riyad 1416/1995; eser üzerinde yapılan diğer çalışmalar için aş. bk.). 3. el-Kifâye fî şerĥi maķāriǿi’l-Hidâye. Günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir. Müellifin Hicâǿü meśâĥifi’l-emśâr ve Beyânü’s-sebebi’l-mûcib li’ħtilâfi’l-ķırâǿât adlı eserlerinin bu kitabın bölümleri olduğu ileri sürülmüştür (a.g.e., neşredenin girişi, I, 99, 101). 4. et-Tafśîlü’l-câmiǾ li-Ǿulûmi’t-tenzîl (Tefsîrü’l-Mehdevî). Bu çalışmanın Enfâl sûresinin sonuna kadar olan I. cildinin bir nüshası Beyazıt Devlet (nr. 605), Enbiyâ sûresinin 71. âyetinden Ankebût sûresinin sonuna kadar olan IX. cildinin nüshası Süleymaniye (Yazma Bağışlar, nr. 1051) kütüphanelerinde, Tefsîrü’l-Ķurǿân ve Tefsîrü’l-Mehdevî adlarıyla kayıtlı diğer nüshaları ise Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (nr. 504, 505) bulunmaktadır (çeşitli bölümlerine ait nüshalar için bk. a.g.e., neşredenin girişi, I, 89-90; Brockelmann, GAL Suppl., I, 730; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, s. 122). 5. et-Taĥśîl li-fevâǿidi Kitâbi’t-Tafśîli’l-câmiǾ li-Ǿulûmi’t-tenzîl. Bir önceki eserin muhtasarı olan ve Emîr Mücâhid el-Âmirî’nin isteği üzerine yazılan eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (Emanet Hazinesi, nr. 562), iki tam,
bir eksik nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 10-12; Murad Buhârî, nr. 18; Yûsuf Ağa, nr. 4 [En‘âm sûresinin sonuna kadar olan I. cilt]) kayıtlıdır (diğer bazı ciltleri ve bölümlerine ait nüshalar için bk. Şerĥu’l-Hidâye, neşredenin girişi, I, 93-95; Beyânü’s-sebebi’l-mûcib, neşredenin girişi, s. 12). 6. Žâǿâtü’l-Ķurǿâni’l-Kerîm. Kur’an’da geçen ve içinde zâ harfi bulunan kelimelerin dört beyitte bir araya getirildiği bir manzume olup Ebü’t-Tâhir İsmâil b. Ahmed b. Ziyâdetullah et-Tücîbî tarafından yapılan şerhi, Ebü’l-Kāsım Sa‘d b. Ali ez-Zencânî’nin el-Farķ beyne’ž-žâǿ ve’đ-đâd adlı çalışmasıyla birlikte Muhammed Saîd el-Mevlevî’nin tahkikiyle ve Kitâbü Žâǿâti’l-Ķurǿâni’l-Kerîm ismiyle neşredilmiştir (Beyrut 1411/1991). Mehdevî’nin beyitleri ayrıca Muhammed b. Ali b. Mûsâ el-Mahallî tarafından şerhedilmiş olup bu şerhin bir nüshası Medine’de Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 39). 7. Hicâǿü meśâĥifi’l-emśâr. Hz. Osman’ın istinsah ettirip çeşitli merkezlere gönderdiği mushaf nüshalarının imlâ özellikleriyle bu nüshalar arasındaki bazı yazım farklılıklarının ele alındığı eser Muhyiddin Abdurrahman Ramazan’ın tahkikiyle Mecelletü MaǾhedi’l-mahŧûŧâti’l-ǾArabiyye içinde neşredilmiştir (XIX/1 [Kahire 1393/1973], s. 53-141). 8. Beyânü’s-sebebi’l-mûcib li’ħtilâfi’l-ķırâǿât ve kesreti’ŧ-ŧuruķ ve’r-rivâyât. Kur’an’ın yedi harf üzere nâzil olduğunu bildiren hadisin (bk. el-AHRUFÜ’s-SEB‘A) ve konuyla ilgili diğer bazı rivayetlerin ele alındığı risâle, Hâtim Sâlih ed-Dâmin’in tahkikiyle önce Mecelletü MaǾhedi’l-mahŧûŧâti’l-ǾArabiyye içinde (XXIX/1 [Küveyt 1985], s. 127-162), daha sonra ErbaǾatü kütüb fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân adıyla yayımlanan (Beyrut 1418/1998) diğer üç risâle ile birlikte neşredilmiştir. 9. Cüzǿ muĥtaśar fi’l-beyâni Ǿani’n-nuŧķı bi-ĥurûfi’l-muǾcem. 10. Nübźe mine’l-Kitâbi’l-Müsemmâ Naĥleti’l-lebîb bi-aħbâri’r-riĥle ile’l-ĥabîb (son iki eser için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 730).
Kaynaklarda Mehdevî’ye nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: el-Burhân Ǿan Ǿulûmi’l-Ķurǿân (Mekke’de kaleme alındığı belirtilmiştir), Kitâb fî Ǿadedi’l-ây, Riyyü’l-Ǿâŧış ve ünsü’l-vâĥiş. Keşfü’ž-žunûn’da (I, 520) Ca‘berî’den naklen Mehdevî’nin et-Teysîr fi’l-ķırâǿât adlı bir eserinin bulunduğu belirtilirse de bunun doğru olmadığı, Ca‘berî’nin Kenzü’l-meǾânî fî şerĥi Ĥırzi’l-emânî adlı eserinin sonunda Mehdevî ile ilgili olarak zikrettiği “musannifü’t-Tefsîri’l-kebîr ve’s-sagīr” ifadesinin, kitabın bazı nüshalarında “tefsîr” kelimesi yerine müstensih hatası olarak “teysîr” diye yazılmasından kaynaklandığı belirtilmektedir (Şerĥu’l-Hidâye, neşredenin girişi, I, 96-97). Hediyyetü’l-Ǿârifîn’de de (I, 75) İbn Beşküvâl’in eś-Śıla adlı eseri kaynak gösterilerek Mehdevî’nin et-Teysîr fi’l-ķırâǿât adlı bir kitabının olduğu belirtilmiş, ancak eś-Śıla’da böyle bir bilginin bulunmadığı görülmüştür.
Saîd el-Fellâh el-Mehdevî ve Cühûdühû fi’t-tefsîr ve’l-ķırâǿât adıyla bir doktora tezi (1987, el-Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîat ve usûli’d-dîn, Tunus), Hâzim Saîd Haydar el-Muvażżıĥ fî taǾlîli’l-ķırâǿât li-Ebi’l-ǾAbbâs el-Mehdevî başlığıyla yüksek lisans tezi (1408, el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Medine) hazırlamış, Abdülkerîm b. Muhammed el-Hasan Bekkâr da el-Mehdevî ve menhecühû fî kitâbihi’l-Muvażżıĥ fî taǾlîli vücûhi’l-ķırâǿât adıyla bir çalışma yapmıştır (Dımaşk 1990).
BİBLİYOGRAFYA:
Mehdevî, Şerĥu’l-Hidâye (nşr. Hâzim Saîd Haydar), Riyad 1416/1995, I, 3; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 55-177; a.mlf., Beyânü’s-sebebi’l-mûcib li’ħtilâfi’l-ķırâǿât ve keŝreti’ŧ-ŧuruķ ve’r-rivâyât (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, ErbaǾatü kütüb fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân içinde), Beyrut 1418/1998, neşredenin girişi, s. 10-15; Enderâbî, Ķırâǿâtü’l-ķurrâǿi’l-maǾrûfîn (nşr. Ahmed Nusayyif el-Cenâbî), Beyrut 1407/1986, s. 31-32; İbn Hayr, Fehrese, s. 31, 43-44; İbn Beşküvâl, eś-Śıla, I, 86-87; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, V, 39-41; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 126-127; Zehebî, MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), II, 761; Safedî, el-Vâfî, VII, 257; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 92; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 19; a.mlf., Buġyetü’l-vuǾât, I, 351; Keşfü’ž-žunûn, I, 360, 459, 462, 520, 940; II, 2040; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 75; Brockelmann, GAL, I, 523-524; Suppl., I, 730; Ferrâc Atâ Sâlim, Fihrisü’t-tefsîr ve Ǿulûmi’l-Ķurǿân, Mekke 1399, s. 54-55, 59, 262; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Kitâbü’l-ǾÖmr fi’l-muśannefât ve’l-müǿellifîne’t-Tûnisiyyîn (nşr. Muhammed el-Alûsî el-Matvî - Beşîr el-Bekkûş), Beyrut 1990, s. 122-127.
Tayyar Altıkulaç