MECRÎTÎ
(المجريطي)
Ebü’l-Kāsım Mesleme b. Ahmed el-Farazî el-Mecrîtî (ö. 398/1007)
Endülüslü matematikçi ve astronomi âlimi.
Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Mecrît’te (Madrid) doğdu. Erken yaşlarda Kurtuba’ya (Cordoba) yerleşerek matematik âlimi Abdülgāfir b. Muhammed’den ders aldı. Büyük bir ihtimalle Halife III. Abdurrahman’ın gözetiminde oluşturulan eski kültürlere âşina âlimler topluluğuyla irtibatı vardı ve sarayda astronom olarak görev yapıyordu. Batlamyus’un el-Mecisŧî’si üzerinde çalıştı; Hârizmî’nin Zîc’ini inceleyerek bazı yerlerini değiştirdi. 369 (979) yılında astronomi gözlemlerinde bulundu. Resâǿilü İħvâni’ś-Śafâ’yı Endülüs’te tanıtan odur. Kurtuba’da vefat etti. Yetiştirdiği öğrencilerin önde gelenleri Ebü’l-Kāsım İbnü’s-Saffâr, İbnü’s-Semh, İbnü’l-Hayyât, Zehrâvî, Ebû Müslim İbn Haldûn ve Amr b. Abdurrahman el-Kirmânî’dir.
Matematik ve astronomi konusunda Endülüs’ün en seçkin bilginlerinden olan ve Endülüs’ün Öklid’i (Euclides) diye anılan Mecrîtî bu düzeye, Doğu İslâm ülkelelerine yaptığı bir seyahat sırasında eline geçen eserler üzerindeki çalışmaları sonucunda ulaşmış, Endülüs’teki astronomi ve matematik ancak onun çalışmaları sayesinde müstakil birer ilim dalı haline gelmiştir (İA, VII, 440). Mecrîtî Mağrib’in ilmî geleneğinde kendinden sonraki bilginleri ciddi biçimde etkileyen bir otorite olarak kabul edilmiştir; onun bu etkileyici otoritesi Batı için de geçerlidir.
Eserleri. 1. Ebvâb lâ yestaġnî men yerûmü Ǿamele’l-usŧurlâb (Risâletü’l-usŧurlâb). Usturlabın teknik olarak yapımı ve kullanımına dair bilgilerin yanı sıra astronomi cetvellerinin de yer aldığı eser, Juan Vernet ve M. A. Catalá tarafından İspanyolca’ya çevrilerek bir değerlendirme yazısıyla birlikte neşredilmiştir (bk. bibl.). 2. TaǾlîķ Ǿalâ Baŧlamyûs fî tasŧîĥi basîŧi’l-küre. Batlamyus’un halen kayıp olan Planisphere adlı eserinin Tasŧîĥu basîŧi’l-küre adlı tercümesine yapılmış bir şerhtir. Eserin Bibliothèque Nationale’de kayıtlı bir nüshası yanında (nr. 4821, vr. 69-79) Latince ve İbrânîce çevirileri günümüze ulaşmıştır (Sezgin, V, 170, 335; EI² [İng.], V, 1109). 3. Zîcü’l-Ħârizmî’nin gözden geçirilmiş şekli. Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî’nin hazırladığı astronomi cetvellerinin gözden geçirilerek bazı düzeltmelerin yapıldığı eserde Yezdicerd takvimine göre oluşturulmuş cetveller hicrî tarihe çevrilmiştir. Ayrıca bu çalışmada Arîn tûl dairesi yerine kısmen Kurtuba tûl dairesi konulmuş ve hicret sırasında yıldızların konumları yaklaşık olarak tesbit edilmiştir. Arapça aslı kaybolan eserin Bathlı Adelard tarafından yapılan Latince çevirisi Almanca’ya tercüme edilerek yayımlanmıştır (Kopenhagen 1914). 4. Risâle fî şekli’l-mulaķķab bi’l-ķaŧŧâǾ. Astronomi konusundaki eserde Sâbit b. Kurre’nin bazı görüşleri geliştirilmiştir (Sezgin, V, 335). 5. MuǾâmelât (Tamâmü Ǿilmi’l-Ǿaded, Ŝimârü’l-Ǿaded). Gelir vergisi, mal bildirimi ve resmî ödemelerle ilgili hesap ve ölçümlere dair olup aritmetik ve geometrinin birlikte kullanıldığı bir muhtevaya sahiptir. 6. İħtiśâru taǾdîli’l-kevâkib min Zîci’l-Bettânî. Bettânî’nin astronomi cetvellerinin gözden
geçirilerek bazı düzeltmelerin yapıldığı bir eserdir. Klasik kaynakların haber verdiği son iki kitap günümüze ulaşmamıştır.
Bunların dışında Mecrîtî’ye aidiyeti tartışmalı olan bazı eserler bulunmaktadır. Genelde gizli ilimler, cefr, sihir ve simya konularındaki bu eserlerin ona ait olmadığı söylenebilir. Mecrîtî’nin biyografisini yazan Sâid el-Endelüsî, İbn Ebû Usaybia ve İbnü’l-Kıftî gibi müelliflerin onun bu alanlarla ilgili herhangi bir çalışmasını zikretmemeleri ve bu eserlerin bir kısmının Mecrîtî’nin vefatının ardından kaleme alındığının anlaşılması gibi sebepler bu kanaati doğrular niteliktedir. Ona atfedilen eserlerin başında, 400 (1009) yılından sonra yazılan ve simyaya dair olan Rütbetü’l-ĥakîm ile kozmoloji, astroloji, büyü, gizli ilim konularını içeren ve 1256’da X. Alfonso’nun emri üzerine Picatrix adıyla Latince’ye çevrilen Ġāyetü’l-ĥakîm gelmektedir. Fuat Sezgin, bu iki eserin Ebû Mesleme Muhammed b. İbrâhim el-Mecrîtî’ye ait olduğunu kaydeder (GAS, IV, 294-298). Resâǿilü İħvâni’ś-Śafâ’nın sonunda yer alan Risâletü’l-CâmiǾa, Kitâbü’l-Aĥcâr ve Sırrü’l-kimyâǿ gibi eserler de Mecrîtî’ye nisbet edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Sâid el-Endelüsî, Ŧabaķātü’l-ümem (nşr. Hayât Bûalvân), Beyrut 1985, s. 168-169; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 214; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 482-483; Suter, Die Mathematiker, s. 76-77; Sarton, Introduction, I, 668-669; Sezgin, GAS, IV, 294-298; V, 170, 334-335; VI, 95, 142, 226-227; J. Vernet, “al-Majrītī”, DSB, IX, 39-40; a.mlf., “al-Maғјrīŧī”, EI² (İng.), V, 1109-1110; a.mlf. - M. A. Catalá, “Las obras matematicas de Maslama de Madrid”, al-Andalus, XXX, Madrid 1965, s. 15-45; Ali Abdullah ed-Deffâ‘, İshâmü Ǿulemâǿi’l-ǾArab ve’l-müslimîn fî Ǿilmi’l-ĥayevân, Beyrut 1406/1986, s. 369-383; Toufic Fahd, “Sciences naturelles et magie dans ‘Gāyat al-Hakīm’ du pseudo-Mayrītī”, Ciencias de la Naturaleza en al-Andalus, Textos y Estudios (ed. E. G. Sanchez), Granada 1990, I, 11-21; J. Samso, “Maslama al-Majrītī and the Alphonsine Book on the Construction of the Astrolable”, Journal for the History of Arabic Science, IV/1, Aleppo 1980, s. 3-8; R. R. Guerrero, “Textos de al-Fārābī una obra Andalusi del siglo XI: ‘Gāyat al-Hakīm’ de Abū Maslama al-Mayrītī”, al-Qantara, XII/1, Madrid 1991, s. 3-17; M. Fierro, “Bātinism in al-Andalus. Maslama b. Qāsım el-Qurtubī (d. 353/964), Author of the Rutbat al-Hakīm and the Ghāyat al-Hakīm (Picatrix)”, St.I, LXXXIV/2 (1996), s. 87-112; E. Wiedemann, “Mecrîtî”, İA, VII, 440-441; E. Calvo, “al-Majrītī”, Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures (ed. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 547.
Ömer Mahir Alper