MEÂLİMÜ’t-TENZÎL
(معالم التنزيل)
Ferrâ el-Begavî’nin (ö. 516/1122) Kur’ân-ı Kerîm tefsiri.
Müellif mukaddimede eserin telif sebebini ve orta hacimde bir tefsir yazmayı amaçladığını belirtmiştir. Burada ayrıca tefsir, siyer, ahbâr ve kıraatle ilgili rivayetlerin kimlerden, hangi isnadlarla alındığı zikredilmiş, Kur’an okumanın ve öğretmenin faziletleri, tefsir, te’vil ve yedi harf gibi konular hakkında bilgi verilmiştir.
MeǾâlimü’t-tenzîl’de açık, kolay ve tekellüften uzak bir üslûp kullanılmıştır. Tefsire geçilmeden önce sûrenin adı, âyet sayısı, Mekkî veya Medenî olduğu, nerede hangi olay hakkında indiği belirtilmiştir. Âyetler üzerinde önce lugat bakımından açıklamalar yapılmış, ardından âyetin diğer âyet ve hadislerle tefsirine geçilmiş, sahâbe ve tâbiîn görüşlerinden yararlanılmış, kıraat vecihlerinin izahına geniş şekilde yer verilmiş, şâz kıraatler zikredilmiş, sarf ve nahiv tahlilleri yapılmıştır. Sahâbe tefsirini nüzûl sebebi ve nesih gibi sadece ashabın bilebileceği konularda merfû hadis, diğer konularda ictihad olarak değerlendiren Begavî’nin bazan onların görüşlerine muhalefet ettiği olmuştur. Müellifin hadis alanındaki otoritesi âyetlerin tefsiri sırasında açıkça görülmektedir. Hadislere sıkça başvurulmakta olup senedlerin hemen hepsinin bizzat müellife dayanması eserin başta gelen özelliğidir. MeǾâlimü’t-tenzîl’de İsrâiliyat’a da yer verilmekle birlikte müellif bunları yer yer tenkit süzgecinden geçirmiş ve bazılarını reddetmiştir.
Âyetin âyeti neshi yanında âyetin sünneti ve sünnetin âyeti neshedebileceği, neshin haberlerde değil ancak emir ve yasaklarda olabileceği ve sadece rivayetle bilinebileceği görüşünde olan Begavî müteşâbih âyetlerin tefsirinde iman ve teslimiyet prensibiyle hareket etmiştir. Kelâm hükümlerini içeren âyetlerin tefsirinde uzun tartışmalara yol açan ihtilâflı konulara kısa açıklamalarla değinilmiş, bunda müellifin Selef yolunu izleme anlayışı ve sünnete hâkimiyeti etkili olmuştur. Fıkhî meselelerin genişçe ele alındığı eserde az da olsa işârî tefsirlere yer verilmiş, Mu‘tezile açıkça reddedilmiş, dilcilerin nasla çatışan görüşlerine karşı çıkılmış, Râfizîler’in tefsirlerinden kaçınılmıştır.
Müellifin hadisteki titizliğini akîde ve ahkâm dışındaki kıssalar, haberler ve İsrâiliyat’a dair konularda göstermemesi onun en çok eleştirilen yönü ise de bu tür rivayetler genellikle İslâm’a aykırı olmayan ve senedi verilerek, bazan da eleştirilerek zikredilen bilgilerle ilgilidir. Rivayet zenginliği yanında ictihadî görüşlere, akaid, fıkıh, nahiv ve dil gibi konularda yapılan açıklamalara bakıldığında hem rivayet hem dirayet tefsiri özelliği taşıdığı görülen eserin telifi sırasında
Ali b. Ebû Talha, Atıyye el-Avfî ve İkrime el-Berberî yoluyla İbn Abbas’tan gelen tefsirlerle birlikte adları ve geliş yolları mukaddimede zikredilen Mücâhid, Atâ b. Ebû Rebâh, Hasan-ı Basrî, Ebü’l-Âliye er-Riyâhî, Muhammed b. Kâ‘b el-Kurazî, Zeyd b. Eslem, Kelbî, Dahhâk, Mukātil b. Hayyân, Mukātil b. Süleyman ve Süddî gibi âlimlerin tefsirle ilgili rivayetlerinden yararlanılmıştır. Tefsir alanında Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’nın MeǾâni’l-Ķurǿân’ı, Ebû Ubeyde’nin Mecâzü’l-Ķurǿân’ı, İbn Kuteybe’nin Ġarîbü’l-Ķurǿân’ı, İbn Cerîr et-Taberî’nin CâmiǾu’l-beyân’ı, Zeccâc’ın MeǾâni’l-Ķurǿân’ı, Muhammed b. Hasan en-Nakkāş’ın Şifâǿü’ś-śudûr’u, Vâhidî’nin el-Vasîŧ’i ve eserin temel kaynağı olan Sa‘lebî’nin el-Keşf ve’l-beyân’ı; hadis alanında ise Şâfiî’nin İħtilâfü’l-eĥâdîŝ’i, Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i, Buhârî, Müslim ve Tirmizî’nin eś-Śaĥîĥ’leri, Ebû Dâvûd’un es-Sünen’i, Hattâbî’nin MeǾâlimü’s-Sünen’i eserin kaynakları arasında yer alır. Kıraatler konusunda İbn Mihrân en-Nîsâbûrî’nin el-Ġāye fi’l-ķırâǿâti’l-Ǿaşr’ı, tarih alanında Vehb b. Münebbih’in el-Mübtedeǿi, İbn İshak’ın Meġāzî’si ve Sa‘lebî’nin ǾArâǿisü’l-mecâlis’i faydalanılan diğer kaynaklardır.
MeǾâlimü’t-tenzîl yazıldığı dönemden itibaren çok rağbet görmüş, daha sonra birçok esere kaynak olmuş, bu konuda ilk sırayı Ali b. Muhammed el-Hâzin’in Lübâbü’t-teǿvîl fî meǾâni’t-tenzîl’i almıştır. İbn Kesîr Tefsîrü’l-Ķurǿâni’l-Ǿažîm’de, İbnü’l-Cevzî Zâdü’l-mesîr’de, Cemâleddin el-Kāsımî Meĥâsinü’t-teǿvîl’de, Zerkeşî el-Burhân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân’da ve Süyûtî el-İtķān fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân’da ondan yararlanan müelliflerden bazılarıdır.
Çeşitli kütüphanelerde ve özellikle İstanbul’da pek çok yazma nüshası bulunan MeǾâlimü’t-tenzîl’in ilk neşri taşbaskı olarak dört cilt halinde gerçekleştirilmiş (Bombay 1269), daha sonra tekrarlanan bu baskının (Bombay 1309) ardından eser Hâzin’in ve İbn Kesîr’in tefsiriyle birlikte basılmıştır (Kahire 1405, 1406, 1407). MeǾâlimü’t-tenzîl Hâlid Abdurrahman el-Ak ve Mervân Süvâr tarafından tahkik edilmiş (Beyrut 1406/1986, 1407/1987), Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî bu baskılardan ilkini esas alarak eserin hadisleri için Fihrisü eĥâdîŝi Tefsîri’l-Beġavî adıyla bir fihrist hazırlamıştır (Beyrut 1411/1990). Kitap ayrıca Muhammed Abdullah en-Nemr, Osman Cum‘a Damîriyye ve Süleyman Müslim el-Haraş’ın tahkikiyle sekiz cilt halinde neşredilmiştir (Riyad 1409/1989, 1414/1993).
MeǾâlimü’t-tenzîl üzerinde Ali Eroğlu Müfessir Baġavi, Hayatı ve Tefsirindeki Metodu (1987, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Saffet Bakırcı Meâlimü’t-Tenzil’in Rivayet Tefsirleri İçindeki Yeri (1990, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), Bedreddin b. Affân MeǾâlimü’tenzîl: min evveli’l-kitâb ilâ nihâyeti sûreti’l-Enfâl (1407, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye Usûlü’d-dîn el-Kur’ân ve ulûmüh) adıyla birer doktora tezi hazırlamışlardır. İbrâhim Şerîf’in el-Beġavî el-Ferrâǿ ve tefsîruhû li’l-Ķurǿâni’l-Kerîm (Kahire 1406/1986) ve Afâf Abdülgafûr Hamîd’in el-Beġavî ve menhecühû fi’t-tefsîr (Bağdad 1982) adlı çalışmaları da burada zikredilebilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Tirmizî, “Ǿİlim”, 4; İbn Mâce, “Muķaddime”, 22; Ferrâ el-Begavî, MeǾâlimü’t-tenzîl (nşr. Hâlid Abdurrahman el-Ak - Mervân Süvâr), Beyrut 1407/1987, I, 27-36; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, I, 22-25; a.e. (M. Abdullah en-Nemr v.dğr.), Riyad 1414/1993, I, 33-47; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, I, 5-13, 23-32; a.mlf., Meśâbîĥu’s-sünne (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî v.dğr.), Beyrut 1407/1987, Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî’nin girişi, I, 33-34; İbn Teymiyye, MecmûǾu fetâvâ, XIII, 386; a.mlf., Muķaddime fî uśûli’t-tefsîr, Beyrut 1408/1988, s. 99; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), VII, 75; Zerkeşî, el-Burhân, I, 33, 330, 444; II, 64, 86, 89; Keşfü’ž-žunûn, II, 1726; Serkîs, MuǾcem, I, 573; Brockelmann, GAL, I, 449; Suppl., I, 622; a.mlf., “Begavî”, İA, II, 449; M. Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn, Kahire 1381/1961, I, 235-238; Kettânî, er-Risâletü’l-müsŧetrafe, s. 78; Remzî Na‘nâa, el-İsrâǿîliyyât ve eŝerühâ fî kütübi’t-tefsîr, Dımaşk 1390/1970, s. 130, 217, 263-280, 337; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1974, II, 462; Muhammed Ebû Şehbe, İsrâǿîliyyât ve’l-mevżûǾât fî kütübi’t-tefsîr, Kahire 1408, s. 127-128.
Saffet Bakırcı