MAHALLÎ
(المحلّي)
Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Ensârî el-Mahallî (ö. 864/1459)
Şâfiî fakihi ve müfessir.
1 Şevval 791 (23 Eylül 1389) tarihinde Kahire’de doğdu ve orada yaşadı. İbnü’l-İmâd’a göre Teftâzân Arapları’ndandır (Şeźerât, VII, 303). Aslen Nil nehrinin Dimyat kolunun batısındaki Mahalletülkübrâ’dan olan aile fertleri Mahallî nisbesiyle anılır. İlk eğitimini babasından ve dedesinden alan Mahallî büyük bir ilmî gelişmenin yaşandığı Kahire’de Şâfiî, Hanefî ve Mâlikî âlimlerinin ders ve sohbet halkalarına katıldı. Demîrî, Akfehsî, Muhammed b. Ebû Bekir İbn Cemâa, İbnü’l-Irâkī, Abdurrahman b. Ömer el-Bulkīnî, Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî, İbn Hacer el-Askalânî, Bedreddin Mahmûd el-Aksarâyî, Nâsırüddin b. Enes el-Mısrî gibi şahsiyetlerden tefsir, fıkıh ve usulü, kelâm, Arap dili ve edebiyatı, mantık dersleri aldı. Tefsir ve usûlü’d-dîn gibi konularda Bisâtî’nin yanında yetişti. Hâfızasının zayıflığına rağmen sahip olduğu üstün zekâ ve muhakeme gücüyle sivrilerek bu ilimlerde eser verecek düzeye erişti ve döneminin önde gelen âlimleri arasında yer aldı. Geçimini baba mesleği olan kumaş ticaretiyle sağlayan Mahallî dükkânını vekiline bırakarak kendini tedrîs ve telif faaliyetlerine verdi. 844 (1440) yılından itibaren Berkūkıyye ve muhtemelen 852’den (1448) sonra İbn Hacer el-Askalânî’nin yerine Müeyyediyye Medresesi’nde fıkıh okuttu. Devlet erkânından uzak duran âlim, el-Melikü’z-Zâhir Çakmak döneminde yapılan başkadılık teklifini kabul etmedi. Mahallî’ye Kahire dışından ders ve kitaplarının rivayeti için icâzet almaya, fetva sormaya ve ziyarete gelenler olurdu. Talebeleri arasında Cerrâî, Burhâneddin İbn Ebû Şerîf, Kalesâdî, Necmeddin İbn Kādî Aclûn, Takıyyüddin İbn Kādî Aclûn, Şemseddin es-Sehâvî ve Celâleddin es-Süyûtî gibi şahıslar bulunmaktadır. Eserleri güzel tertip edilmiş ve kısa, özlü, anlaşılır ve güvenilir olmaları bakımından büyük rağbet görmüştür. Yardım sever, emir bi’l-ma‘rûf ve nehiy ani’l-münkere önem veren, gösterişten uzak bir âlim olan Mahallî 1 Muharrem 864 (28 Ekim 1459) tarihinde vefat etti ve Kahire’de Bâbünnasr dışındaki aile kabristanına defnedildi.
Eserleri. 1. Tefsîrü’l-Celâleyn*. Celâleddin es-Süyûtî tarafından tamamlandığı için bu isimle anılan eserin ilki Delhi’de (1211/1796) olmak üzere birçok baskısı yapılmıştır. 2. el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ fî ĥalli CemǾi’l-cevâmiǾ. Tâceddin es-Sübkî’nin usûl-i fıkha dair eserinin en güzel şerhlerinden biri olup metinle ve hâşiyeleriyle birlikte defalarca basılmış (meselâ bk. Bulak 1285, 1287; Kahire 1308), eser üzerine birçok âlim tarafından hâşiye yazılmıştır (bk. CEM‘U’l-CEVÂMİ‘). 3. Şerĥu’l-Varaķāt fî Ǿilmi uśûli’l-fıķh (Kahire 1329, 1344, 1938, 1374/1955; Riyad 1417/1996). İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin el-Varaķāt adlı eserinin şerhi olup İbn Kāsım el-Abbâdî (Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Varaķāt, Karâfî’nin Şerĥu Tenķīĥi’l-fuśûl fi’ħtiśâri’l-Maĥśûl adlı eserinin kenarında, Kahire 1307; eş-Şerĥu’l-kebîr Ǿale’l-Varaķāt, nşr. Seyyid Abdülazîz - Abdullah Rebî‘, I-II, Riyad-Cidde 1416/1995) ve Ahmed b. Muhammed el-Bennâ (Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Celâl el-Maĥallî Ǿale’l-Varaķāt, Kahire 1303, 1326, 1332, 1342) gibi âlimler tarafından yapılmış hâşiyeleri vardır. Hattâb’ın el-Varaķāt şerhi de (Kahire 1369/1950, Leŧâǿifü’l-işârât’ın kenarında) Mahallî’nin şerhinin hâşiyesi mahiyetindedir. 4. Kenzü’r-râġıbîn fî şerĥi Minhâci’ŧ-ŧâlibîn. Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair meşhur eserinin şerhi olup (Kahire 1283) Kalyûbî (I-II, Mekke 1305), Şehâbeddin Ahmed Amîre el-Burullusî (I-II, Kahire 1283; Kalyûbî’ninkiyle birlikte, I-IV, Kahire 1306, 1318, 1327) ve Nûreddin el-Halebî gibi âlimler tarafından hâşiyeleri yapılmıştır. 5. Şerĥu’l-ĶavâǾid li’bni Hişâm. İbn Hişâm en-Nahvî’nin el-İǾrâb Ǿan ķavâǾidi’l-iǾrâb’ının tamamlanamamış bir şerhidir. 6. el-Envârü’l-muđıyye fî medĥi Ħayri’l-beriyye. Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî’nin Ķaśîdetü’l-bürde’sinin şerhi olup Muhammed b. Ahmed ed-Desûkī tarafından üzerine Ĥâşiye Ǿalâ şerĥi’l-Bürde adıyla bir hâşiye yazılmıştır. 7. Şerĥu’l-Bürde (Şerĥu Bânet SüǾâd). Kâ‘b b. Züheyr’in Ķaśîdetü’l-bürde’sinin şerhidir. 8. Kenzü’ź-źeħâǿir. Takıyyüddin es-Sübkî’nin et-Tâǿiyye’sinin şerhi olup eksik kalan eserin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Beyazıt, nr. 1081).
Kaynaklarda adı geçmeyen şu eserler de kütüphane kataloglarında Mahallî’ye nisbet edilmektedir: eŧ-Ŧıbbü’n-nebevî (İbn Kayyim el-Cevziyye’nin aynı adlı eserinin muhtasarıdır); Şerĥu Lâmiyyeti’l-ǾAcem (Tuğrâî’nin Lâmiyyetü’l-ǾAcem’inin şerhidir); Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Beyżâvî (Tamamlanamayan eserin Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur; Bayezid, nr. 7953); Risâle fi’l-ķırâǿât; Muħtaśarü’l-Hüda’n-Nebeviyye (İbn Kayyim el-Cevziyye’ye ait eserin muhtasarıdır). Mahallî’nin bunlardan başka tamamlanmamış bazı eserleri de vardır (Süyûtî, I, 444).
BİBLİYOGRAFYA:
Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, I, 242; VII, 39-41; Süyûtî, Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 443-444; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, II, 355-356; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn (Lecne), II, 84-85; Keşfü’ž-žunûn, I, 124, 407, 445, 492, 573, 595, 613, 623; II, 1064, 1135, 1333, 1807, 1833, 1873, 2006; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VII, 303-304; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 115-116; Pertsch, Gotha, I, 186; II, 224-225; IV, 294; Ahlwardt, Verzeichnis, VI, 613; VII, 47, 48, 522; Serkîs, MuǾcem, II, 1623-1624; Brockelmann, GAL, II, 18, 114; Suppl., I, 69, 440; II, 19, 116, 127, 140; K. Yâsir ez-Zeydî, “Menhecü’l-Celâleyn fî tefsîri’l-Ķurǿâni’l-Kerîm”, Âdâbü’r-râfideyn, V, Musul 1974, s. 125-150; VIII (1977), s. 367-405; Şükrü Arslan, “Celâleyn Tefsiri’nin İsnadı ve el-Mahalli’nin Bakara Sûresinden Yaptığı Tefsiri”, EAÜİFD, sy. 10 (1991), s. 155-172; Ch. Pellat, “al-Maĥallī”, EI² (İng.), V, 1223.
Şükrü Arslan