KŪSÛNÎ
(القوصوني)
Medyen b. Abdirrahmân el-Kūsûnî el-Mısrî (ö. 1044/1634’ten sonra)
Tıp bilgini.
Bağdatlı İsmâil Paşa’nın kaydettiğine göre 969 (1562) yılında tanınmış bir hekim ailesinin çocuğu olarak Kahire’de dünyaya geldi. Sehâvî ailenin Kūsûnî nisbesini, Memlük emîrlerinden Seyfeddin Kūsûn tarafından Bâbüzüveyle dışında 730 (1330) yılında yaptırılan (Makrîzî, II, 307-308) Câmiu Kūsûn civarında oturması sebebiyle aldığını söyler (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, XI, 222). Dolayısıyla nisbenin Kahire yakınlarındaki Kūsûn adlı köyle (Atâî, s. 196) veya Kosova ile bir ilgisi yoktur (Sellheim, I, 203).
Kūsûnî’nin hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Muhibbî tabipliğinin yanı sıra edip ve tarihçi olduğunu, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed el-Metbûlî ile Abdurrahman el-Burcî’den çeşitli ilimler ve Şeyh Dâvûd’dan (el-Antâkî) tıp okuduğunu, İbnü’s-Sâiğ’den (ö. 1036/1626) sonra da Kahire’de reîsületıbbâlığa tayin edildiğini yazar. Şehâbeddin el-Hafâcî Ħabâya’z-zevâyâ’sında arkadaşı Kūsûnî’den bahsetmiş, ayrıca kitabında onun isteği üzerine Ķāmûsü’l-eŧıbbâǿ adlı eserine yazdığı kendi takrizine de yer vermiştir. Bu takrizi nakleden Muhibbî, bütün araştırmalarına rağmen Kūsûnî’nin ne zaman öldüğü hususunda bilgi bulamadığını, ancak 1044 (1634) yılında hayatta olduğunu öğrendiğini belirtir.
Eserleri. 1. Ķāmûsü’l-eŧıbbâǿ ve nâmûsü’l-elibbâǿ fi’l-müfredâti’ŧ-ŧıbbiyye. Genel bir tıp sözlüğü olup 1038 (1629) yılında yazılmıştır; Ziriklî’nin verdiği 1044 (1634) tarihi yanlıştır. Müfred ilâçlar ve bunların yapıldığı maddeler, mürekkeb ilâçlar, insan vücudundaki organlar ve özellikleri, hastalıklar ve sebepleri, belirtileri ve ilâçları hakkında bilgi veren eser Fîrûzâbâdî’nin el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’inin tertibine göre düzenlenmiştir. Daha önce kaleme alınmış tıp kitapları ve sözlüklerden faydalanan müellifin başlıca kaynakları arasında Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, İbn Sîde, İbn Mükerrem (İbn Manzur), İbn Mektûm ed-Dımaşkī, İbn Sînâ ve Kutbüddîn-i Şîrâzî gibi âlimlerin eserleri bulunmaktadır. Tıp bilgini Muhammed b. Ahmed b. İbrâhim Edirnevî tarafından Türkçe’ye çevrilen kitabın (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2015) Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye (nr. 269, 3169), Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Hidîviyye, nr. 7689), Nuruosmaniye (nr. 3566) ve Süleymaniye (Hacı Beşir Ağa, nr. 658/1) kütüphanelerinde yazma nüshaları mevcuttur. Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’nin Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki nüshalardan tıpkıbasımını gerçekleştirdiği eserin (Dımaşk 1399-1400/1979-1980) henüz ilmî neşri yapılmamıştır. 2. el-Ķavlü’l-enîs ve’d-dürrü’n-nefîs Ǿalâ manžûmeti’ş-Şeyħ er-Reǿîs. İbn Sînâ’nın tabâi-i erbaaya dair Urcûze fi’l-fuśûli’l-erbaǾa adlı manzum risâlesinin şerhidir (Râgıb Paşa Ktp., nr. 1482). Müellif, 1010 (1601) yılında telif ettiği eserin mukaddimesinde Kahire’deki dârüşşifâda (el-Bîmâristânü’l-kebîr el-Mansûrî) tabip olduğunu belirtir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan yazma nüshanın (Hüsrev Paşa, nr. 471) sonunda İbn Sînâ’nın anılan manzumesi de ayrıca verilmiştir. 3. Muħtaśaru Maķālâti Câlînûs. Bu kitabın da mukaddimesinde müellifin Bîmâristânü’l-Mansûrî’de tabip olduğu söylenmektedir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2093/7). Kūsûnî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Reyĥânü’l-elbâb ve rîǾânü’ş-şebâb fî merâtibi’l-âdâb, Ŧayyibâtü’l-ebnâǿ ve ŧabaķātü’l-eŧıbbâǿ, Târîħu Mıśr.
BİBLİYOGRAFYA:
Makrîzî, el-Ħıŧaŧ, II, 307-308; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, XI, 222; Atâî, Zeyl-i Şekāik, İstanbul, ts., s. 196; Keşfü’ž-žunûn, II, 1306; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, IV, 333-334; Fihristü’l-Kütübħâneti’l-Ħidîviyye, VI, 26-27; Osmanlı Müellifleri, III, 236; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 423; Brockelmann, GAL, II, 478; Suppl., II, 492; Salâh Muhammed el-Haymî, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye, Dımaşk 1401/1981, II, 397; Ahmed Îsâ, MuǾcemü’l-eŧıbbâǿ, Beyrut 1402/1982, s. 489-490; Şeşen, Fihrisü maħŧûŧâti’ŧ-ŧıbbi’l-İslâmî, s. 320-321; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 198; R. Sellheim, Materialien zur Arabischen Literaturgeschichte, Stuttgart 1987, I, 203, 206; II, 112; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 839.
Ahmet Özel