KİTÂBÜ’l-ERBAÎN
(كتاب الأربعين)
Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) kelâm ilminin ana konularına dair eseri.
Tam adı el-ErbaǾîn fî uśûli’d-dîn olup bazı kaynaklarda el-Mebâĥiŝü’l-erbaǾûn fî uśûli’d-dîn şeklinde de zikredilmektedir (Brockelmann, I, 667; Suppl., I, 922). Kitabın mukaddimesinden anlaşıldığına göre Fahreddin er-Râzî bu eserini büyük oğlu Muhammed’in karşılaşacağı inanç problemlerini kolaylıkla çözebilmesi için kaleme almıştır. Kırk konu (mesele) halinde düzenlenen Kitâbü’l-ErbaǾîn’in muhtevasını ilâhiyyât, sem‘iyyât, nübüvvet, ceza-mükâfat ve imâmet olmak üzere beş ana bölüme ayırmak mümkündür.
Eserin birinci bölümünde âlemin hudûsü yoluyla yaratıcının varlığının ispatına çalışılmış, dördüncü meseleden itibaren yedi ayrı başlık altında selbî, daha sonra yine yedi mesele halinde sübûtî sıfatlar konu edilmiştir. On sekizinci meselede selbî sıfatlardan sayılan bekā kavramı üzerinde durulmuş, ardından Ehl-i sünnet’le Mu‘tezile arasında tartışma konusu olan rü’yetullah meselesi ele alınmış, Allah’ın mahiyet ve künhünün beşer tarafından idrak edilip edilemeyeceği hususu tartışılmıştır. İlâhiyyât bahislerinin yirmi ikinci meseleden itibaren sekiz başlık altında yer alan konuları şunlardır: Kullara ait fiillerin yaratılması, kudret ve irade sıfatlarının kapsamı, hüsün ve kubuh, cevher-i ferd, nefsin mâhiyeti ve cisimler arasındaki boşluk (halâ) teorisi. Kitâbü’l-ErbaǾîn’in otuzuncu meselesi âhiret (meâd) bahislerine ayrılmıştır. Oldukça muhtasar tutulan bu bölümde daha çok filozofların görüşleri cevaplandırılmıştır. Daha sonra dört başlık altında nübüvvet ve kerâmet konuları işlenmiş, otuz beşinci meseleden itibaren yine dört başlık altında da ceza-mükâfat, günah ve şefaat bahisleri ele alınmış, otuz dokuzuncu mesele imâmet konusuna ayrılmıştır. Kitabın son bahsi aklî istidlâl sırasında göz önünde bulundurulması gereken bazı noktalara dairdir.
Brockelmann’ın dünyanın çeşitli yerlerindeki yazma nüshalarına işaret ettiği eserin (GAL, I, 667; Suppl., I, 922) İstanbul’un muhtelif kütüphanelerinde de pek çok nüshası bulunmaktadır (meselâ Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2246; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2091; Râgıb Paşa Ktp., nr. 722, 723; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 581). Kitâbü’l-ErbaǾîn’in tesbit edilebilen en eski baskısı Haydarâbâd’da yapılmıştır (1353/1934). Eserin Ahmed Hicâzî es-Sekkā (I-II, Kahire 1406/1986) ve Muhammed Mu‘tasım-Billâh (Beyrut 1410/1990) tarafından gerçekleştirilen iki neşri daha bulunmaktadır.
Kitâbü’l-erbaǾîn’in Sirâceddin el-Urmevî tarafından yapılan Lübâbü’l-ErbaǾîn fî uśûli’d-dîn adlı muhtasarının bir nüshası Süleymaniye (Cârullah Efendi, nr. 1252), bir diğeri Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 1783) kütüphanelerinde bulunmakta, bir başka nüshasının da Dublin’de (Chester Beatty, nr. 7351) bulunduğu kaydedilmektedir (Ziriklî, VII, 166). Kâtib Çelebi, eserin Cemâleddin b. Vâsıl tarafından da ihtisar edildiğini belirtmektedir (Keşfü’ž-žunûn, I, 61). İbnü’l-Ekfânî’nin de bir muhtasar yazdığı eseri Şehâbeddin el-Karâfî şerhetmiştir (Haydarâbâd 1353).
BİBLİYOGRAFYA:
Fahreddin er-Râzî, Kitâbü’l-ErbaǾîn (nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkā), Kahire 1406/1986, I-II; a.mlf., Kelâm’a Giriş [el-Muhassal] (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1978, tercüme edenin önsözü, s. 7; Keşfü’ž-žunûn, I, 61; II, 1726; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 406; Brockelmann, GAL, I, 667; Suppl., I, 922; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 166; G. C. Anawati, “Faқћr al-Dīn al-Rāzī”, EI² (İng.), II, 755.
Şerafettin Gölcük