KİRMASTÎ
(ö. 900/1494)
Osmanlı âlimi.
Bursa sancağına bağlı Kirmasti (bugünkü Mustafakemalpaşa) kazasından olup adı Yûsuf, babasının adı Hüseyin’dir. Hocazâde Muslihuddin Efendi’den ders aldı. Arap dili ve edebiyatıyla şer‘î ilimlerde yetkin bir âlim oldu. Bazı medreselerde ve Sahn-ı Semân’da müderrislik, Bursa ve İstanbul’da kadılık yaptı. Taşköprizâde onun kadılık göreviyle ilgili olarak övücü ifadeler kullanmakta, hakka bağlılığı ve cesareti sebebiyle II. Bayezid’in takdirini kazandığını belirtmektedir. Yine Taşköprizâde, Kirmastî’nin 900 (1494) yılı başında vefat ettiğini ve Fâtih Camii yakınında kendi yaptırdığı mektebin yanına defnedildiğini yazar. Kâtib Çelebi’nin bir yerde bu şekilde (Keşfü’ž-žunûn, II, 2021), birçok yerde ise 906 (1500) olarak (a.g.e., I, 136, 343, 476, 859, 869) verdiği tarihi İbnü’l-İmâd yaklaşık 899, Bursalı Mehmed Tâhir 920 (1514) şeklinde kaydeder.
Eserleri. 1. et-Tebyîn fi’l-meǾânî ve’l-beyân. Belâgatla ilgili ayrıntılı bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2780; İsmihan Sultan, nr. 347). 2. el-Muħtâr fi’l-meǾânî ve’l-beyân. Muhtasar bir eser olup temel kuralları ihtiva etmekte, şevâhid ve delillere yer verilmemektedir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4415; Lâleli, nr. 3048, 3755; Serez, nr. 3879; Esad Efendi, nr. 3574). Kitap, et-Tebyîn’den yapılmış seçmelerden meydana gelmiş olmalıdır. Eserin mukaddimesindeki bir ifade Keşfü’ž-žunûn’da (I, 136) ve bazı kütüphane kayıtlarında (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4415; Serez, nr. 2364; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 5359, 5958) kitap adı olarak verilmiştir. 3. et-Tibyân. et-Tebyîn’in şerhidir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2987 [müellif hattı]; Lâleli, nr. 2857; TSMK, III. Ahmed, nr. 1701). 4. el-Münteħab. et-Tibyân’dan seçmelerle kaleme alınan muhtasar bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2283; TSMK, III. Ahmed, nr. 1705). 5. Uśûlü’l-ıśŧılâĥâti’l-beyâniyye (Risâle fi’l-ĶavâǾidi’l-beyâniyye, Süleymaniye Ktp.,
Lâleli, nr. 3753; Şehid Ali Paşa, nr. 2226; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1794). 6. Ĥâşiyetü’l-Muŧavvel. Hatîb el-Kazvînî’nin belâgatla ilgili Telħîśü’l-Miftâĥ’ına Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., nr. 888; Şehid Ali Paşa, nr. 2193; Çorlulu Ali Paşa, nr. 383). Müellif bu eserini daha sonra ihtisar etmiş (Pertev Paşa, nr. 529, vr. 30b-100b), ayrıca bazı konuları çıkararak tekrar kısaltmış (a.e., vr. 104a-141b), Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin aynı esere yazdığı hâşiyenin bazı güç yerlerini açıkladığı bir hâşiye daha kaleme almıştır (a.e., vr. 1a-27b; ayrıca bk. Keşfü’ž-žunûn, I, 476). 7. Zübdetü’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl. Fıkıh usulüne dair bir eserdir (TSMK, III. Ahmed, nr. 1270). 8. el-Vecîz fî uśûli’l-fıķh. Bir önceki eserin muhtasar şekli olup nâdiren misal ve delillere yer verilen kitap, Seyyid Abdüllatîf Kessâb (Kahire 1984) ve Ahmed Hicâzî es-Sekkā (Kahire 1990) tarafından neşredilmiştir. 9. el-Medârikü’l-aśliyye ile’l-maķāśıdi’l-ferǾiyye. Fıkıh usulüne dair ana konuları kapsayan, ancak misal ve delilleri ihtiva etmeyen bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5374; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 349). 10. Uśûlü’l-aĥkâm. Millet Kütüphanesi’ndeki (Feyzullah Efendi, nr. 561) müellif hattı nüshanın kapağında bu isim yazılı olmakla birlikte silintilerin bulunduğu önsözde adının ne olduğu anlaşılamamakta, ayrıca önsöz aynı konudaki diğer üç eserinkinden farklılık göstermektedir. Kâtib Çelebi’nin andığı el-Vecîz’in (Keşfü’ž-žunûn, II, 954) yine müellife ait mufassal şerhi bu eser olabileceği gibi Akşehir İlçe Halk Kütüphanesi’nde (nr. 169) Uśûlü’l-Kirmâstî adıyla kayıtlı eserin de bu kitap olması muhtemeldir. 11. Risâle fî Ǿaķāǿidi’l-fırķati’n-nâciye. Kelâm ilmi ve temel konularına dair bir mukaddimeyle başlayan eserde daha sonra Ehl-i sünnet’in akaidle ilgili görüşleriyle buna aykırı görüşler “mesele” başlıkları altında kısaca ele alınmıştır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2261, 2306). 12. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Mevâķıf. Adudüddin el-Îcî’nin kelâma dair eserine Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin yaptığı şerhin hâşiyesidir (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1136). 13. Risâle fi’l-vaķf. Yazma nüshalarında Kitâbü’l-Vaķf ve Aĥkâmü’l-vaķf gibi adlarla da anılan bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 835; Serez, nr. 981). 14. Risâle fi’r-rehn (Süleymaniye Ktp., Düğümlü Baba, nr. 446; Fâtih, nr. 1657). 15. Muħtaśar fî Ǿilmi’l-münâžara (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 281).
BİBLİYOGRAFYA:
Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķ, s. 207-208; Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî, Ketâǿibü aǾlâmi’l-aħyâr min fuķahâǿi meźhebi’n-NuǾmâni’l-muħtâr, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 548, vr. 261; Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 224; Keşfü’ž-žunûn, I, 136, 343, 476, 859, 869, 898; II, 954, 1470, 1623, 1766, 1893, 2021; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), IX, 549; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 227; Sicill-i Osmânî, IV, 653; Osmanlı Müellifleri, II, 53-54; Brockelmann, GAL, II, 298; Suppl., II, 322; Karatay, Arapça Yazmalar, II, 364-365; IV, 202-203; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VIII, 227.
Ahmet Özel