KEVÂKİBÎ, Muhammed b. Hasan
(محمد بن الحسن الكواكبي)
Şemsüddîn Muhammed b. el-Hasen b. Ahmed el-Kevâkibî el-Halebî (ö. 1096/1685)
Hanefî fakihi.
1018 (1609) yılında Halep’te doğdu ve orada yetişti. Babasının amcası Muhammed b. Muhammed el-Kevâkibî ve Cemâleddin el-Bâbûlî başta olmak üzere birçok âlimden ders aldı. Aklî ve naklî ilimlerde kendisini yetiştirerek genç yaşta eser vermeye başladı. Halep müftülüğüne tayin edildi. Ömrünün sonuna kadar devam ettirdiği görevi boyunca öğretim faaliyetlerini de sürdürdü ve aralarında Bahşî ve Berzencî gibi önemli şahsiyetlerin bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Devrinin ilim ve devlet adamlarının övgü ve saygısını kazanan Kevâkibî’nin bunlardan bazılarıyla istişarî mahiyetli yazışmaları olmuştur. Şeyhülislâm Minkārîzâde Yahyâ Efendi tarafından kendi makamına lâyık görüldüğü de rivayet edilir. Şair ruhlu bir kişiliği olan Kevâkibî, nezaket ve alçak gönüllülüğü yanında herkesin seviyesine hitap edebilme kabiliyeti sayesinde köklü beşerî ilişkiler geliştirmeyi başarmıştır. Zillet ve acziyet hissi doğuran bazı günahların kibre sevkeden taatlerden evlâ olduğunu söyleyerek nezih eğlence ve mûsiki meclislerine katıldığı da belirtilir. Kevâkibî 3 Zilkade 1096 (1 Ekim 1685) tarihinde vefat etti.
Eserleri. 1. Manžûmetü’l-Kevâkib. Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin fıkıh usulüne dair Menârü’l-envâr’ının manzum şeklidir (Kahire 1317). 2. İrşâdü’ŧ-ŧâlib ilâ Manžûmeti’l-Kevâkib. Bir önceki eserin bizzat müellifi tarafından yapılan şerhidir (Kahire 1322; I-II, Bulak 1322-1324). Oğlu Ahmed de bu şerhe el-Mebâĥiŝü’l-Ǿacâǿib Ǿalâ şerĥi Manžûmeti’l-Kevâkib adıyla bir hâşiye kaleme almıştır. 3. el-Ferâǿidü’s-seniyye. Sadrüşşerîa’nın en-Nuķāye’sinin manzum şeklidir (İstanbul 1329). 4. el-Fevâǿidü’s-semiyye. Bir önceki eserin Kevâkibî tarafından yapılan şerhidir. Oğlu Ahmed’in bu kitap üzerine de bir hâşiyesi vardır. Kevâkibî’nin yukarıdaki dört eseriyle Abdullah b. Abdurrahman el-Hanbelî’nin el-LevâmiǾu’ż-żiyâǿiyye’si bir arada neşredilmiştir (I-II, Bulak 1322-1324). 5. el-Fetâva’l-Kevâkibiyye. İbrâhim b. Muhammed el-Bahşî tarafından derlenmiştir. 6. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Mevâķıf. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin Adudüddin el-Îcî’nin el-Mevâķıf’ına yaptığı şerhin hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1618). 7. Ĥâşiye Ǿalâ Ĥâşiyeti SaǾdî Ǿalâ Envâri’t-tenzîl. Beyzâvî’nin tefsirine Sâdullah Sâdî Çelebi’nin yaptığı hâşiye üzerine eleştirel bir çalışma olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde birçok yazma nüshası mevcuttur (meselâ bk. Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 61; Âşir Efendi, nr. 16; Ayasofya, nr. 316). 8. Ĥâşiye Ǿalâ Ĥâşiyeti’l-Ǿİśâm Ǿalâ Envâri’t-tenzîl. İsâmüddin el-İsferâyinî’nin Beyzâvî tefsiri hâşiyesinin hâşiyesidir. Bunun da Süleymaniye Kütüphanesi’nde çeşitli yazmaları bulunmaktadır (meselâ bk. Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 60; Âşir Efendi, nr. 15; Ayasofya, nr. 358). 9. Tefsîrü Ķavlihî TeǾâlâ “İnne’llāhe yüdħılü’lleźîne âmenû ...” (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 1195, vr. 1-5). 10. Risâle fî kevni’n-nebî ĥayyen Ǿale’d-devâm (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1348; Reşid Efendi, nr. 447; yukarıdaki eserlerin yazmaları için ayrıca bk. Hitti, s. 394; Brockelmann, GAL, II, 251, 409; Suppl., II, 433; Mach, s. 34, 94).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, III, 437-439; İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, IV, 77-78; M. Râgıb et-Tabbâh, İǾlâmü’n-nübelâǿ bi-târîħi Ĥalebi’ş-şehbâǿ, Halep 1344/1926, VI, 380-387; Serkîs, MuǾcem, II, 1576; Philip K. Hitti v.dğr., Descriptive Catalog of the Garret Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library, Princeton 1938, s. 394; Brockelmann, GAL, II, 251, 409; Suppl., II, 433; Îżâĥu’l-meknûn, I, 61, 142, 311; II, 583; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 298-299; Karatay, Arapça Basmalar, s. 397; Ziriklî, el-AǾlâm, VI, 321; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 182; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 623; M. Cemâleddin eş-Şurbacî, Ķāǿime bi-evâǿili’l-maŧbûǾâti’l-ǾArabiyyeti’l-maĥfûža bi-Dâri’l-kütüb, Kahire 1383/1963, s. 84, 90, 105; R. Mach, Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garret Collection Princeton University Library, Princeton 1977, s. 34, 94; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, II, 516; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 135; Abdullah Mustafa el-Merâgī, el-Fetĥu’l-mübîn fî ŧabaķāti’l-uśûliyyîn (nşr. Abdülhamîd Ahmed Hanefî), Kahire, ts., III, 109.
Ahmet Yaman