KEHHÂLE, Ömer Rızâ

(عمر رضا كحّالة)

(1905-1987)

Tarihçi, araştırmacı ve ansiklopedist.

Dımaşk’ta doğdu. Ticaretle meşgul olan bir ailenin çocuğudur. İlk ve orta öğrenimini Şam’da yaptı. Yüksek öğrenim için bir yıl Lübnan’da bulunduysa da geri kalan tahsilini yine Şam’da tamamladı. Bir süre ilkokul öğretmenliği yaptıktan sonra baba mesleği olan ticaretle uğraşmaya başladı. Bu sebeple Cezayir, Fransa, İngiltere, Nijerya ve Sierra Leone’u gezdi. Seyahatin amacı zamanla değişerek ilmî inceleme gezisine dönüştü. Bu ülkelerin etnolojisine dair araştırmalarının ürünü olarak kaleme aldığı otuz makaleyi Elif Bâ gazetesinde yayımladı. Makaleler, Suriye Eğitim Bakanı ve el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin başkanı Muhammed Kürd Ali’nin dikkatini çekti. Konferans vermesi için başbakan tarafından akademiye davet edildi. Şam’daki Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de otuz iki yıl memur ve müdür olarak görev yaptı. Bu süre içinde çok sayıda Doğulu ve Batılı âlim, edebiyatçı ve araştırmacıyla tanışma imkânı buldu. Daha sonra Şam’daki el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’ye tayin edilen Kehhâle bu görevi sırasında el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī, el-Meclisü’l-a‘lâ li’l-ulûm ve’l-fünûn ve’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-ictimâiyye (Dımaşk), el-Cem‘iyyetü’l-Mısriyye li’d-dirâsâti’t-târîhiyye, el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye (Mısır) ve Cem‘iyyetü’t-türâsi’l-ilmî (Halep) gibi kurumlara üye olarak seçildi. 30 Kasım 1987’de Şam’da vefat etti ve Bâbüssagīr Kabristanı’na defnedildi.

Eserleri. Daha çok ansiklopedik çalışmaları olan Kehhâle’nin en önemli eseri MuǾcemü’l-müǿellifîn’dir. Tam adı MuǾcemü’l-müǿellifîn: Terâcimü muśannifi’l-kütübi’l-ǾArabiyye olan eserde Kehhâle kendi zamanına kadar Arapça eser yazan vefat etmiş müellifleri ele almıştır. Alfabetik olan bu çalışmada bir müellifin kısaca hayatından bahsedildikten sonra eserleri zikredilir. Çok eser sahibi müelliflerin çalışmalarından farklı alanlarda beş tanesi kaydedilir. Ardından bibliyografya verilir. MuǾcemü’l-müǿellifîn, son iki cildi indeks olmak üzere on beş cilt (sekiz mücelled) olarak basılmıştır (Dımaşk 1376-1381/1957-1961). Kehhâle, bu baskının XIII. cildine eklediği küçük hacimli el-Müstedrek’in yanı sıra müstakil bir el-Müstedrek daha kaleme almış ve önceki ciltlerde yer almayan veya eserin baskısından sonra vefat eden müellifleri eklemiştir (Beyrut 1406/1985). Ferrâc Atâ Sâlim, el-Müstedrek’leriyle birlikte eserin dört ciltlik şahıs isimleri indeksini hazırlamıştır (Keşşâfü MuǾcemi’l-müǿellifîn li-Keĥĥâle, Riyad 1419/1998). Ferrâc Atâ bu indekste şahısların ölüm tarihini tekrar vermiş, bazı kişiler hakkında tanıtıcı kısa cümleler yazmıştır. Ayrıca isimleri numaralayarak 19.100 isim belirlemiştir.


Kehhâle’nin büyük emek mahsulü olan bu çalışması takdirle karşılanmakla birlikte bazı hataları da tesbit edilmiştir. Eserde alfabetik sıralama yanlışları yapılması, aynı kişilerin farklı isim ve lakaplarından dolayı farklı yerlerde mükerreren zikredilmesi, tarihlerin yanlış veya eksik yazılması, bazı yer, şahıs ve kitap isimlerinin yanlış kaydedilmesi, bir kısım müelliflerin daha az bilinen isimleriyle yazılması, bazı eserlerin yanlış müelliflere izâfe edilmesi eserin eleştirilen noktalarıdır. İdrîs b. Mâhî el-Kaytûnî, İsmâil b. Ali el-Ekva‘, Abdullah el-Hıbşî eserdeki bu hataları konu alan makaleler yazdıkları gibi (bk. bibl.) Ferrâc Atâ da indeksinde hatalara işaret etmiştir (Keşşâf, I, s. t-s). Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf esere bir tekmile yazarak 1397-1415 (1977-1995) yılları arasında vefat eden müellifleri eklemiştir (Beyrut 1418/1997).

Kehhâle’nin diğer başlıca eserleri de şunlardır: MuǾcemü ķabâǿili’l-ǾArabi’l-ķadîme ve’l-ĥadîŝe (I-V, Dımaşk 1368; Beyrut 1395/1975); Fihrisü Mecelleti’l-MecmaǾi’l-Ǿilmiyyi’l-ǾArabî bi-Dımaşķ li-müddeti erbaǾîn sene (I-VII, Dımaşk 1375/1956); el-ǾÂlemü’l-İslâmî (I-II, Dımaşk 1958, 1984); AǾlâmü’n-nisâǿ fî Ǿâlemeyi’l-ǾArab ve’l-İslâm (I-V, Dımaşk 1377-1379/1958-1959; Beyrut 1982); Coġrâfiyyetü Şibhi Cezîreti’l-ǾArabiyye (Mekke 1384/1964); el-Luġatü’l-ǾArabiyye ve Ǿulûmühâ (Dımaşk 1391/1971); el-ǾUlûmü’l-baĥte fi’l-Ǿuśûri’l-İslâmiyye (Dımaşk 1392/1972); el-ǾUlûmü’l-Ǿameliyye fi’l-Ǿuśûri’l-İslâmiyye (Dımaşk 1392/1972); et-Târîħ ve’l-coġrâfiyye fi’l-Ǿuśûri’l-İslâmiyye (Dımaşk 1392/1972); el-Fünûnü’l-cemîle fi’l-Ǿuśûri’l-İslâmiyye (Dımaşk 1392/1972); el-Münteħab min maħŧûŧâti’l-Medîneti’l-Münevvere (Dımaşk 1393/1973); ǾUlûmü’d-dîni’l-İslâmî (Dımaşk 1394/1974); Muķaddimât ve mebâĥiŝ fî ĥađâreti’l-ǾArab ve’l-İslâm (Dımaşk 1394/1974); el-ǾArab men hüm ve mâ ķīle Ǿanhüm (Beyrut 1399/1979); el-Merǿe (I-II, Beyrut 1979); el-Ĥub (Beyrut 1404/1984, 2. bs.); MuǾcemü muśannifi’l-kütübi’l-ǾArabiyye fi’t-târîħ ve’t-terâcim ve’l-coġrâfiyye ve’r-raĥalât (Beyrut 1406/1986).

BİBLİYOGRAFYA:

Ömer Rızâ Kehhâle, el-Müstedrek Ǿalâ MuǾcemi’l-müǿellifîn, Beyrut 1406/1985, s. 7-10; Edhem el-Cündî, AǾlâmü’l-edeb ve’l-fen, Dımaşk 1958, II, 146; Hassân b. Bedreddin el-Kâtib, el-MevsûǾatü’l-mûceze, Dımaşk 1971, VI, 193; Enver el-Cündî, AǾlâmü’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer el-hicrî, Kahire 1981, s. 179-188; M. Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr, AǾlâmü Dımaşķ fi’l-ķarni’r-râbiǾ Ǿaşer el-hicrî, Dımaşk 1408/1987, s. 382-383; Ahmed el-Alâvine, Źeylü’l-AǾlâm, Cidde 1418/1998, s. 142-143; Ferrâc Atâ Sâlim, Keşşâfü MuǾcemi’l-müǿellifîn li-Keĥĥâle, Riyad 1419/1998, I-IV; Nizâr Abâza - M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü’l-AǾlâm, Beyrut 1999, s. 191-192; İdrîs b. Mâhî el-Kaytûnî, “Nažra fî MuǾcemi’l-müǿellifîn”, MMLADm., XLII (1967), s. 299-320; XLVI (1971), s. 302-323; İsmâil b. Ali el-Ekva‘, “Ĥavle MuǾcemi’l-müǿellifîn”, a.e., LI (1976), s. 397-415; Abdullah el-Hıbşî, “Taśĥîĥu’l-aǾlâmi’l-Yemeniyye fî kitâbi MuǾcemi’l-müǿellifîn”, Mecelletü’l-ǾArabî, XVI/3-4, Riyad 1981, s. 208-226; “Vefeyât”, ǾÂlemü’l-kütüb, IX/1, Riyad 1408/1988, s. 139-140.

Muhammed Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr