KAZZÂZ

(القزّاز)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer b. Ahmed el-Kazzâz el-Kayrevânî et-Temîmî en-Nahvî (ö. 412/1021)

Arap dili âlimi, edip ve şair.

321 (933) veya 322 yılında Kayrevan’da doğdu. Kazzâz el-Kayrevânî ve Kazzâz en-Nahvî diye tanınır. Öğrencisi İbn Reşîķ’in onu hiçbir eserinde “Kazzâz” (ipekçi) lakabıyla anmaması, ayrıca diğer kaynaklarda ipekçilikle meşgul olduğunun kaydedilmemesi bu kelimenin “Kuzzâz” (kusursuz, nazik, kibar) olabileceğini düşündürmektedir.

Kazzâz, Kayrevan’da Ebû Muhammed Hasan b. Muhammed ed-Derâvînî, Ebü’l-Kāsım İbnü’l-Vezzân İbrâhim b. Osman el-Kayrevânî ve Ebû Muhammed Abdülazîz b. Ebû Sehl el-Huşenî gibi âlimlerden


lugat, nahiv ve aruz dersleri aldı. Genç yaşta gittiği Mısır’da Fâtımî halifelerinden Muiz-Lidînillâh ve Azîz-Billâh’ın hizmetinde bulundu. Lugata ve nahve dair bazı kitaplarını bu sırada kaleme alan Kazzâz halifelerin takdirini kazandı. Bir rivayete göre Halife Azîz-Billâh’ın ölümünden (386/996) sonra Kayrevan’a gitmiş (Abduh Abdülazîz Kalkīle, s. 66); diğer bir rivayete göre ise halifenin vefatından önce hacca gitmek üzere Mısır’dan ayrılmış, hac dönüşü Irak’ta Hasan b. Bişr el-Âmidî başta olmak üzere dil ve edebiyat âlimleriyle görüştükten sonra Kayrevan’a dönmüştür (Müncî el-Kâ‘bî, s. 33). Kazzâz, hayatının son yıllarında Zîrî hânedanından Muiz b. Bâdîs’in ihsanlarına nâil oldu ve Kayrevan’da vefat etti. Nahiv, lugat ve edebiyatta “Kayrevan’ın şeyhi” olarak anılan Kazzâz’ın çeşitli kitapları ile biyografisine yer verilen kaynaklar vasıtasıyla günümüze ulaşan şiirlerinden, bu alanda üstün bir yeteneğe sahip olduğu anlaşılmaktadır.

Yetiştirdiği öğrenciler ve yazdığı eserlerle Kazzâz, Zîrîler dönemindeki Kayrevan edebî ekolünde yönlendirici bir rol oynamıştır. Çoğu Arap edebiyatında tanınmış olan İbn Reşîķ el-Kayrevânî, İbn Şeref el-Kayrevânî, İbnü’r-Rebîb diye bilinen Hasan b. Muhammed et-Temîmî, Mekkî b. Ebû Tâlib, Abdurrahman b. Abdullah el-Mutarriz, İbnü’l-Ber, İbrâhim b. Sadaka el-Gırnâtî ve Ebû Amr et-Teyyârî onun öğrencileri arasında yer alır.

Eserleri. 1. Đarâǿirü’ş-şiǾr (Mâ yecûzü li’ş-şâǾir fi’ż-żarûre). Vezin, kafiye ve diğer bazı zaruretler sebebiyle şairlerin kural dışı kullanım ve tasarruflarına dair olan eseri, Müncî el-Kâ‘bî (Tunus 1971), Muhammed Zağlûl Sellâm ve Muhammed Mustafa Heddâre ile (İskenderiye 1973) Ramazan Abdüttevvâb ve Selâhaddin el-Hâdî (Kahire 1412/1992) neşretmiştir. 2. el-ǾAşerât fi’l-luġa. Yaklaşık on veya daha fazla anlamı olan kelimelerin derlendiği bir sözlüktür. Müellif bu kitabında Gulâmu Sa‘leb’in aynı konudaki eserini örnek almıştır. İlk defa Sayda’da (Lübnan) basılan eseri (1344) Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Mâ lemyünşer min Kitâbi’l-ǾAşerât li’l-Ķazzâz el-Ķayrevânî adlı çalışmasıyla tamamlamıştır (Bağdad 1988). Kitabı ayrıca Yahyâ Abdürraûf Cebr de neşretmiştir (Amman 1404/1984). 3. el-Ĥulâ ve’ş-şiyât (Kitâb fîhi źikru şeyǿin mine’l-ĥulâ). İnsan vücudunun ve organlarının renk, boy, şekil, güzellik, çirkinlik ve kusur gibi özelliklerine dair olan eserin başındaki ifadelerden köle tâcirlerinin işini kolaylaştırmak için kaleme alındığı anlaşılmaktadır (nşr. Tâhir en-Na‘sân ve Ahmed Kadrî Kîlânî, Sayda 1341/1922). 4. el-Müŝelleŝ. Arapça’da bir hareke farkıyla üç değişik kelime oluşturan kalıplarla ilgili bir sözlüktür. Kutrub’un Müŝelleŝât’ından sonra bu alanda zamanımıza ulaşan ikinci eser olup önemli bir tarihî belge niteliğindedir. Baştan üçte bir kadarı eksik doksan altı varaklık bir nüshası Meşhed Âsitân-ı Kuds Kütüphanesi’ndedir (nr. 2754). Salâh el-Fertûsî eserin müselles fiillerle ilgili son bölümünü yayımlamıştır (bk. bibl.). 5. el-CâmiǾ (fi’l-luġa). Kazzâz’ın en tanınmış eseri olup Halife Azîz-Billâh’ın emriyle yazılmıştır. Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin Tehźîbü’l-luġa’sına benzediği kaydedilen kitap İbn Manzûr, Fîrûzâbâdî, Zebîdî başta olmak üzere birçok lugat ve nahiv âliminin eserlerine kaynak olmuştur (Sezgin, VIII, 250). 6. el-Ĥurûf. Kazzâz, 1000 varak hacminde olduğu rivayet edilen Arapça edatlara dair bu eserini de 361 (972) yılında Azîz-Billâh’ın isteğiyle kaleme almıştır (İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 86).

Kazzâz’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: İǾrâbü’d-Düreydiyye ve şerĥuhâ (İbn Düreyd’in memdûd ve maksûr isimlere dair el-Maķśûre adlı kasidesinin şerh ve tahlilidir), el-Miǿât (el-ǾAşerât’ın benzeri bir çalışmadır), el-MuǾteriż, el-Müfteriķ, et-TaǾrîż ve’t-taśrîĥ, Şerĥu Risâleti’l-belâġa, Mâ uħiźe Ǿale’l-Mütenebbî (mine’l-laĥni ve’l-ġalaŧ), Ebyât(ü’l-)meǾânî fî şiǾri’l-Mütenebbî, MeǾâni’ş-şiǾr, Şerĥu Risâleti’ş-Şeyħ Ebî CaǾfer el-ǾAdevî, Edebü’s-sulŧân ve’t-teǿeddüb lehû, Ġarîbü’l-Buħârî, el-MeǾâlim, eđ-Đâd ve’ž-žâǿ, el-Kelimâtü’l-müşâkiletü’ś-śuver. Müncî el-Kâ‘bî hakkında el-Ķazzâz el-Ķayrevânî: Ĥayatühû ve âŝâruh adıyla bir kitap yayımlamıştır (Tunus 1968).

BİBLİYOGRAFYA:

Kazzâz, Mâ yecûzü li’ş-şâǾir fi’ż-żarûre (nşr. Ramazan Abdüttevvâb - Selâhaddin el-Hâdî), Kahire 1412/1992, neşredenlerin girişi, s. 15-28; a.mlf., el-ǾAşerât fi’l-luġa (nşr. Yahyâ Abdurraûf Cebr), Amman 1404/1984, neşredenin girişi, s. 6-13; İbn Reşîķ el-Kayrevânî, el-ǾUmde (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1374/1955, I, 72, 107, 131, 155, 174, 183; II, 78, 85, 186-188, 245; a.mlf., Ünmûźecü’z-zamân fî şuǾarâǿi’l-Ķayrevân (nşr. Muhammed el-Arûsî el-Matvî - Beşîr el-Bekkûş), Tunus 1406/1986, s. 365-369; İbn Hayr, Fehrese, Bağdad, ts. (Mektebetü’l-müsennâ), s. 362-363; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVIII, 105-109; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 84-87; a.mlf., el-Muĥammedûn mine’ş-şuǾarâǿ (nşr. Riyâd Abdülhamîd Murâd), Beyrut 1408/1988, s. 261-262; İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile (nşr. A. Bel - M. Ben Cheneb), Cezayir 1920, s. 163; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 374-376; Brockelmann, GAL Suppl., I, 539; Sezgin, GAS, VIII, 62, 250; Müncî el-Kâ‘bî, el-Ķazzâz el-Ķayrevânî: Ĥayâtühû ve âŝâruh, Tunus 1968; C. Zeydân, Âdâb, II, 312; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, IV, 351-354, 374; Abduh Abdülazîz Kalkīle, el-Belâŧu’l-edebî li’l-MuǾiz b. Bâdîs, Riyad 1403/1983, s. 65-75; Ahmed Hasan Ferhât, Mekkî b. Ebî Ŧâlib ve Tefsîrü’l-Ķurǿân, Amman 1404/1984, s. 56-57; Salâh el-Fertûsî, “Evrâķ min Kitâbi’l-Müşelleş”, el-Mevrid, XII/3, Bağdad 1983, s. 301-316; Ch. Bouyahia, “al-Ķazzāz”, EI² (İng.), IV, 867.

Mustafa Kılıçlı