KAVUKCÎ
(القاوقجي)
Ebü’l-Mehâsin Şemsüddîn Muhammed b. Halîl b. İbrâhîm et-Trablusî el-Kavukcî (ö. 1305/1888)
Muhaddis, fakih ve mutasavvıf.
12 Rebîülevvel 1224’te (27 Nisan 1809) Trabluşşam’da doğdu. Soyu baba tarafından Hz. Hasan’a, anne tarafından Hz. Ömer’e dayanmaktadır. Önceleri mutasavvıf Abdüsselâm b. Meşîş el-Hasenî’ye nisbetle Meşîşî olarak tanınan Kavukcî, ailesinden birinin kavuk imalâtıyla uğraştığı, yaptığı bir kavuğu Osmanlı Padişahı Sultan Mustafa’ya (?) hediye etmesi üzerine padişahın kendisine Trabluşşam’a iki saat mesafedeki Zekrûn beldesini hediye etmesinden sonra Kavukcîbaşî sıfatıyla anılmaya başlandığı söylenmektedir. İlk öğrenimine memleketinde başlayıp 1239’da (1823-24) Mısır’a gitti; Ezher’de fıkıh öğrenimi gördü, aklî ve naklî ilimler tahsil etti, hadis ilimleri üzerinde yoğunlaştı. Yirmi yedi yıl kaldığı Mısır’da isimlerini MaǾdenü’l-leǿâlî fi’l-esânîdi’l-Ǿavâlî adlı eserinde saydığı pek çok âlimden faydalanmış olup Mahmûd ed-Desûkī, Bahâeddin Muhammed b. Ahmed el-Behî, Muhammed Âbid es-Sindî ve İbrâhim el-Bâcûrî onun hocalarından bazılarıdır. Ahmed b. Hasan b. Reşîd el-Kahtânî’den, başta Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’i olmak üzere değişik ilim dallarına ait muhtelif kitapların icâzetini alan Kavukcî memleketine döndükten sonra Câmiu’t-Tahhâm’da ders okutmaya ve eser telif etmeye başladı. Ebû Abdullah Muhammed b. Halîfe el-Medenî, Ebü’n-Nasr el-Hatîb, İbn Âbide el-Hadramî ve Ebü’l-Hasan Ali b. Zâhir onun talebeleri arasında yer aldı.
Etkili bir hatip ve çok sayıda müridi bulunan bir mutasavvıf olduğu anlaşılan Kavukcî 1305 yılı Receb ayının ortalarında (1888 Mart sonları) çıktığı son hac yolculuğunda Mansûre’ye uğrayıp Mısır’a gitti. Zilkade (Temmuz) ayına kadar orada kalarak bir Osmanlı gemisiyle Cidde’ye, oradan da Mekke’ye geçti. Umre ziyaretini tamamladıktan sonra başlayan humma sebebiyle 7 Zilhicce 1305’te (15 Ağustos 1888) veda kapısı civarında vefat etti ve Hz. Hatice’nin kabri yakınlarına defnedildi.
Eserleri. Çeşitli ilim dallarında büyüklü küçüklü 200 kadar eseri bulunduğu belirtilen Kavukcî’nin çalışmalarından bazıları şunlardır: 1. el-Lüǿlüǿü’l-merśûǾ fî-mâ lâ aśle lehû ev bi-aślihî mevżûǾ. Mukaddimesinde, hadis olarak şöhret kazanıp yayıldığı halde senedi bulunmayan veya uydurma olan rivayetleri bir araya getirmeyi amaçladığını ifade eden müellif, hadis uydurmacılığını yasaklayan haberlerle âlimlerin bu konudaki görüşlerini kaydettikten sonra 742 rivayeti alfabetik olarak sıralamıştır. Eser önce müridlerinden Abdullah el-Attâr tarafından neşre hazırlanmış, oğlu Muhammed Kemâleddin tarafından gözden geçirilip müellifin hayatı hakkında bir giriş ilâve edilerek Radıyyüddin es-Sâgānî’nin el-MevżûǾât’ı ile birlikte basılmış (Kahire, ts., 1305), daha sonra bu matbu nüshayı esas alan Fevvâz Ahmed Zemerlî eserin ilmî neşrini gerçekleştirmiştir (Beyrut 1415/1994). 2. eź-Źehebü’l-ibrîz şerĥu’l-MuǾcemi’l-vecîz min eĥâdîŝi’r-resûli’l-Ǿazîz. Abdullah b. İbrâhim el-Mîrganî’nin eserinin şerhidir (Beyrut 1316). 3. CevâmiǾu’l-kelim. Müellifin Tenvîrü’l-ķulûb ve’l-ebśâr min eĥâdîŝi’l-Muśŧafa’l-muħtâr adlı eserinden seçip alfabetik sıraya göre düzenlediği 1000 hadisten oluşan esere ayrıca, Bedir ve Uhud gibi
gazvelere katıldığı bilinen 1000 kadar sahâbî ile peygamberler, âlimler ve evliyadan seçtiği kişilerin kısa biyografilerini de eklemiştir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Hizânetü’t-Teymûriyye, Hadis, nr. 385). 4. Müselselât. Müselsel hadisleri derlemek amacıyla telif edilmiştir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Hizânetü’t-Teymûriyye, Mustalahu’l-hadîs, nr. 132). 5. MaǾdenü’l-leǿâlî fi’l-esânîdi’l-Ǿavâlî. Müellifin şeyhlerini ve aldığı icâzetleri kaydettiği eserin müellif hattıyla icâzet kaydının da yer aldığı bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’dedir (Tasavvuf, nr. 314). 6. Leŧâǿifü’r-râġıbîn ve buġyetü’ŧ-ŧâlibîn. Hadis usulüne dair bir eserdir (İÜ Ktp., nr. 1932). 7. el-CâmiǾu’l-feyyâh li’l-kütübi’ŝ-ŝelâŝeti’ś-śıĥâĥ. Buhârî ve Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’leri ile İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿı üzerine yapılmış bir çalışmadır. 8. el-Esânîdü’l-Ǿaliyyeti’l-muttaśıla bi-erbaǾîne kitâben min eşhüri’l-kütübi’l-ĥadîŝiyye. Meşhur hadis kitaplarından seçilmiş âlî isnadlı kırk hadisin kaydedildiği eserde kısaca bu eserlerin müelliflerinin biyografisine de yer verilmiştir.
Kavukcî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Nesebü’l-ķuŧbi’n-nebeviyyi’ş-şerîf el-ǾAlevî Aĥmed el-Bedevî (Kahire 1321); eŧ-Ŧavrü’l-aǾlâ Ǿale’d-devri’l-Ǿulâ (Şam 1301); ed-Dîvânü’l-muħtaśar (Kahire 1321/1903); Cümle mine’l-Müselselât (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Umumi, nr. 9140); Şevâriķu’l-envâri’l-celiyye fî esânîdi’s-sâdeti’ş-Şâźeliyye (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Tasavvuf, nr. 314); el-Ġurerü’l-ġāliye fi’l-esânîdi’l-Ǿâliye (Süleymaniye Ktp., Osman Huldî Öztürkler, nr. 20). Kavukcî’nin Şâzelî’nin nesebi hakkında kaleme aldığı uzunca bir manzume Selmân b. Mustafa el-Bârûdî tarafından el-Manžûmetü’t-tevessüliyye li-nesebi Ebi’l-Ĥasan eş-Şâźelî başlığıyla neşredilmiştir ([baskı yeri yok] 1386; diğer eserleri için bk. el-Lüǿlüǿü’l-merśûǾ, neşredenin girişi, s. 7-9; Ömer Abdüsselâm Tedmürî, IV, 128-129, 131-133, 135-137). Abdülkādir el-Edhemî et-Trablusî Tercümetü Şemsiddîn Ebi’l-Meĥâsin el-Ķavuķcî adıyla bir çalışma yapmıştır (Beyrut 1306).
BİBLİYOGRAFYA:
Kavukcî, el-Lüǿlüǿü’l-merśûǾ fîmâ lâ aśle lehû ev bi-aślihî mevżûǾ (nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî), Beyrut 1415/1994, s. 22-27; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-11, 19-20; Brockelmann, GAL Suppl., II, 776; Îżâĥu’l-meknûn, I, 98, 177, 364, 501, 544, 548, 585; II, 18, 242, 383, 390, 416, 478, 531, 557, 601, 646, 657, 724; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 287-288; Elbânî, Maħŧûŧât, s. 376; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 105-106, 107, 109, 157, 163, 250, 254, 348, 367, 380, 382, 448, 492; II, 800, 901, 906, 933, 938, 1093; Abdullah Habîb Nevfel, Terâcimü Ǿulemâǿi Ŧarâblus ve üdebâǿihâ, Trablus 1984, s. 58-60; Yûsuf b. İsmâil en-Nebhânî, CâmiǾu kerâmâti’l-evliyâǿ (nşr. İbrâhim Atve İvaz), Beyrut 1409/1989, I, 373-374; Ömer Abdüsselâm Tedmürî, MevsûǾatü Ǿulemâǿi’l-müslimîn fî târîħi Lübnân el-İslâmî: Ricâlü’l-ĥadîŝ ve’l-Ǿulûmü’l-insâniyye, Beyrut 1414/1993, IV, 127-138; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 126, 328, 442; “Kitâbü’l-Lüǿlüǿi’l-merśûǾ fîmâ lâ aśle lehû ev bi-aślihî mevżûǾ”, el-Menâr, VI/10, Kahire 1315/1903, s. 390.
Abdülkadir Şenel