KATRÂN-ı TEBRÎZÎ
(قطران تبريزى)
Hakîm Şerefüzzamân Katrân Adudî Tebrîzî (ö. 482/1089’dan sonra)
İranlı şair.
Tebriz civarındaki Şâdîâbâd köyünde doğdu. Katrân kelimesinin şairin adı mı mahlası mı olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Bazı şiirlerinde ailesinin dihkan (köy ağası) olduğunu söyleyen Katrân’ın eserlerinden iyi bir öğrenim gördüğü anlaşılmaktadır. Genç yaşta Gence’de Şeddâdîler’den Ebü’l-Hasan Alî-i Leşkerî’nin hizmetine girdi. Gence’de ayrıca Ebû Mansûr Vehsûdân ve Tiflis Hükümdarı Ebü’l-Fazl Ca‘fer ile tanıştı. Leşkerî kendisine son derece iltifat ettiği halde onu bırakıp Tebriz’e geldi. Ancak buradan kendisine kasideler göndermeyi de ihmal etmedi. Tebriz’de Vehsûdân’ın sarayına intisap etti ve sarayın en sevilen şairlerinden biri oldu. Bu hükümdarın Irak Türkmenleri’ne karşı elde ettiği zaferleri anlatan kasideler yazdı. Bir manzumesinde 434’te (1042) Tebriz’de vuku bulan bir depremi bütün ayrıntıları ile tasvir eder. 438’de (1046) Tebriz’de Nâsır-ı Hüsrev ile görüştü. Selçuklular’ın Azerbaycan’ı hâkimiyetleri altına aldıkları sırada (446/1054) hakkında otuzdan çok kaside yazdığı Ebü’l-Halîl Ca‘fer adında bir hükümdarın yanında bulunuyordu. 459’dan (1067) sonra Gence’ye giden Katrân burada Fadlûn b. Ebü’s-Süvâr’ı övmüş ve büyük miktarda ödül almıştır. Bir kasidesinde, 481’de (1088) Melikşah tarafından Esterâbâd’a götürülen Fadlûn’un Gence’ye döndüğünden bahsettiğine göre o tarihte Gence’de bulunuyordu. Burada Selçuklular’dan İmâdüddevle Sav Tegin için iki kaside yazdı. O sırada sekseni aşkın bir yaşta bulunması gereken Katrân büyük bir ihtimalle 482’den (1089) sonra vefat etmiştir.
Eserleri. 1. Dîvân. Horasan bölgesi dışında Azerbaycan’da Farsça şiir yazan ilk kaside şairi olan Katrân şiirlerinde Unsûrî ve Ferrûhî’yi örnek almıştır. Horasan şairlerinden farklı olarak söz sanatlarına ağırlık vermekle birlikte birçok şiiri sade ve kolay anlaşılır niteliktedir. 8000 beyit ihtiva eden divanı kaside, terkibibend, kıta ve rubâîlerden oluşur. Beş nüshası bilinen divanın bazı nüshaları İran edebiyatının ilk dönem şairlerinden Rûdekî’ye (ö. 329/941) isnat edilmiş ve Dîvân-ı Rûdekî adıyla basılmıştır (Tahran 1263 hş.). Katrân’ın divanı son olarak Muhammed Nahcuvânî tarafından yayımlanmıştır (Tahran 1362 hş./1983). 2. Tefâsîr fî luġati’l-Fürs. Kâtib Çelebi Katrân’ın bu adla bir sözlük yazdığını kaydetmektedir (Keşfü’ž-žunûn, I, 426). Katrân’ın çağdaşı olan Esedî-i Tûsî de Luġat-ı Fürs adlı eserinde onun böyle bir eseri olduğuna dair telmihte bulunmaktadır. Ancak eser günümüze kadar gelmemiştir. Bazı kaynaklarda Katrân’ın Ķavsnâme adlı bir mesnevisi bulunduğu kaydedilmektedir (meselâ bk. Safâ, II, 422-423).
BİBLİYOGRAFYA:
Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme (nşr. M. Debîr-i Siyâkī), Tahran 1369 hş., s. 9; Avfî, Lübâb, II, 214; Devletşah, Teźkire, s. 67; Keşfü’ž-žunûn, I, 426; Hidâyet, MecmaǾu’l-fuśaĥâǿ, Tahran 1270, s. 466-476; Browne, LHP, II, 271; Rypka, HIL, s. 194; Safâ, Edebiyyât, II, 421-430; Bedîüzzaman Fürûzanfer, Süħan ü Süħanverân, Tahran 1369 hş., s. 492-500; Abdülhüseyin Zerrînkûb, Bâ Kârvân-ı Ĥulle, Tahran 1374 hş., s. 103-115; M. Rızâ Şefîî Kedkenî, Suver-i Ħiyâl der ŞiǾr-i Fârsî, Tahran 1336 hş., s. 540-549; Âbidî, “Se Ķaśîde-i Nâşinâħte ez Ķaŧrân-ı Tebrîzî”, Âyende, VI, Tahran 1359 hş., s. 507-516; Ahmed Ateş, “Katran”, İA, VI, 447-452; I. Dehghan, “Ķaŧrān”, EI² (İng.), IV, 773.
Adnan Karaismailoğlu