KASTALLÂNÎ, Ahmed b. Muhammed
(أحمد بن محمد القسطلّاني)
Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr el-Kastallânî (ö. 923/1517)
Hadis hâfızı, kelâm ve kıraat âlimi.
12 Zilkade 851’de (19 Ocak 1448) Kahire’de doğdu. Ailesi aslen Tunus’ta Kastilya olarak da adlandırılan Cerîd bölgesinin Tûzer (Tevzer) şehrindendir. Kastallânî, Kur’an’ı ezberledikten sonra kırâat-i seb‘a yanında İbnü’l-Cezerî ve Şâtıbî gibi kıraat âlimlerinin rivayetlerini öğrendi. On dört kıraati ve rivayetlerini bildiği kaydedilmektedir. Kendisinden en çok faydalandığı hocası Şemseddin es-Sehâvî’den hadis, Sirâceddin en-Neşşâr’dan kırâat-i seb‘a okudu; ayrıca beş mecliste Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ini dinledi. Necmeddin İbn Fehd, Celâl el-Bekrî, Hâlid el-Ezherî, Zekeriyyâ el-Ensârî gibi hocalardan istifade etti. Daha sonra Nüzhetü’l-ebrâr fî menâķıbi’ş-şeyħ Ebi’l-ǾAbbâs el-Ĥarrâr adlı eserinde hayatını yazdığı Ebü’l-Abbas el-Harrâr’ın ardından Karâfetüssuğrâ Medresesi’nin şeyhliğine tayin edildi. Bu görevi yanında 873 (1468) yılından itibaren başta el-Câmiu’l-Gumarî olmak üzere çeşitli yerlerde vaaz veren Kastallânî’nin oldukça etkili bir vâiz olduğu ve çok güzel Kur’an okuduğu belirtilmektedir. Biri 884 (1480), diğeri 894 (1489) yılında olmak üzere yaptığı iki hac ziyareti dışında Kahire’den ayrılmayan Kastallânî 7 Muharrem 923’te (30 Ocak 1517) burada vefat etti ve evinin yakınlarında bulunan Medresetü’l-Ayniyye’nin avlusunda Bedreddin el-Aynî’nin yanına defnedildi. Süyûtî ile Kastallânî arasında bir küskünlük olduğu belirtilir. Süyûtî, Kastallânî’yi kitaplarından yararlandığı halde bunu belirtmeyip doğrudan bu kitaplarda anılan kaynaklara atıfta bulunmakla suçlamışsa da bu iddianın aynı dönemde yaşamış âlimler arasında mevcut kıskançlıktan doğduğu ifade edilmektedir.
Eserleri. 1. İrşâdü’s-sârî. Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ine yazdığı ve sahasının önemli eserlerinden biri olarak kabul edilen bu şerhini 916’da (1510) tamamlayan Kastallânî çalışmasını el-İsǾâd fî muħtaśari’l-İrşâd adıyla kısaltmaya başlamışsa da bitirememiştir. Eser gerek müstakil olarak gerekse başka kitaplarla birlikte birçok defa basılmıştır (DİA, VII, 121). 2. Leŧâǿifü’l-işârât li-fünûni’l-ķırâǿât. On dört kıraatle rivayetlerini esas alan ve pek çok nüshası bulunan eserin (Brockelmann, GAL, II, 88; Suppl., II, 79) I. cildi Âmir Seyyid Osman ve Abdüssabûr Şâhin tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1392/1972). 3. el-Mevâhibü’l-ledünniyye*. Hz. Peygamber’in kabrini ziyaret edip bir süre kaldığı Medine’de duyduğu heyecanla kaleme aldığı bir siyer kitabıdır. İlk defa Kahire’de neşredilen eserin (1281/1864) daha sonra pek çok baskısı yapılmış ve Türkçe’ye de çevrilmiştir. 4. Mevlidü’n-Nebî. Eserin, Muhammed b. Ömer en-Nevevî tarafından el-İbrîzü’d-dânî fî mevlidi seyyidinâ Muĥammed el-ǾAdnânî adıyla yapılan ihtisarı basılmıştır (Kahire 1299). 5. Mesâlikü’l-ĥunefâǿ ilâ meşâriǾi’ś-śalât Ǿale’n-Nebiyyi’l-Muśŧafâ (nşr. Bessâm Muhammed Bârûd, Ebûzabî 2000). 6. Fetĥu’l-mevâhibî fî menâķıbi’l-İmâm eş-Şâŧıbî. Kāsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin biyografisine dairdir. Bizzat Kastallânî’nin Minĥa min mineĥi’l-Fetĥ adıyla ihtisar ettiği belirtilen eser ayrıca adı bilinmeyen bir müellif tarafından da kısaltılmış (Brockelmann, GAL, II, 87-88), daha sonra Muhammed Hasan Akīl Mûsâ, gereksiz gördüğü
haberlerle rivayetlerin senedlerini çıkarıp Şâtıbî hakkında başka kaynaklarda verilen önemli bilgileri eklemek suretiyle bu çalışmayı Muħtaśaru Fetĥi’l-mevâhibî fî menâķıbi’l-imâm eş-Şâŧıbî adıyla yayımlamıştır (Cidde 1415/1995). Eser İbrâhim b. Muhammed el-Cüremî tarafından da et-Tercemetü’l-kâmile li-seyyidi’l-ķurrâǿ: el-Fetĥu’l-mevâhibî fî tercemeti’l-imâm eş-Şâŧıbî başlığıyla neşredilmiştir (Amman 2000). 7. Menâhicü’l-hidâye li-MeǾâlimi’r-rivâye. İbnü’l-Cezerî’nin el-Bidâye fî meǾâlimi’r-rivâye adlı hadis ilimleriyle ilgili manzum eserinin şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 23824; Süleymaniye Ktp., Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 30; Adana İl Halk Ktp., nr. 982). 8. Tuĥfetü’s-sâmiǾ ve’l-ķārî bi-ħatmi Śaĥîĥi’l-Buħârî (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 7951). 9. el-İlhâmü’ś-śâdır Ǿani’l-inǾâmi’l-vâfir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 973). 10. İķtidâǿü’l-ġāfil bi-ihtidâǿi’l-Ǿâķıl. Fıkıhla ilgili bir eserdir (Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 1383; İÜ Ktp., nr. 1395). 11. Maķāmâtü’l-Ǿârifîn (Köprülü Ktp., nr. 784). 12. Zehrü’r-riyâż ve şifâǿü’l-ķulûbi’l-mirâż. Müellifin vaazlarından oluşan bu eserin bir nüshası İskenderiye’de bulunmaktadır (el-Mektebetü’l-belediyye, Mevâiz, nr. 20). 13. Meşâriķu’l-envâri’l-mużiyye fî şerĥi’l-Kevâkibi’d-dürriyye fî medĥi ħayri’l-beriyye. İbn Merzûk Hafîd’in Ķaśîdetü’l-bürde şerhinin özetidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 16208, 16275; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 3539). 14. en-Nûrü’s-sâŧıǾ el-mülteķaŧ mine’đ-Đavǿi’l-lâmiǾ. Kastallânî’nin, hocası Sehâvî’nin eserini ihtisar etmek amacıyla kaleme aldığı bu çalışmanın bir nüshası Zâviyetü’l-Hamzaviyye’dedir (nr. 120; bu nüshadan alınmış bir mikrofilm Kahire’de Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, nr. 2153’te kayıtlıdır).
Bunların dışında Kastallânî’ye Minhâcü’l-ibtihâc bi-şerĥi Müslim İbni’l-Ĥaccâc (“Kitâbü’l-Ĥacc”a kadar), el-ǾUķūdü’s-seniyye fî şerĥi’l-Muķaddimeti’l-Cezeriyye, el-İsǾâd fî telħîśi’l-İrşâd (İbnü’l-Mukrî el-Yemenî’nin Şâfiî fıkhına dair eserinin bir kısmının özetidir), Kitâbü’l-Envâr fi’l-edǾiye ve’l-eźkâr ve diğer bazı eserler de nisbet edilmektedir (Leŧâǿifü’l-işârât, neşredenin girişi, s. 16-18; Brockelmann, GAL, I, 165, 170, 310; II, 87-88; Suppl., I, 262-263, 268; II, 78-79). Atıyye Abdürrahîm Atıyye el-İmâm el-Ķasŧallânî ve Śaĥîĥü’l-Buħârî adıyla bir çalışma yapmıştır (Kahire 1399/1978, 1406).
BİBLİYOGRAFYA:
Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, Leŧâǿifü’l-işârât li-fünûni’l-ķırâǿât (nşr. Âmir Seyyid Osman - Abdüssabûr Şâhin), Kahire 1392/1972, neşredenlerin girişi, I, 5-28; a.mlf., Muħtaśaru Fetĥi’l-mevâhibî fî menâķıbi’l-imâm eş-Şâŧıbî (nşr. Muhammed Hasan Akīl Mûsâ), Cidde 1415/1995, s. 26; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 11-18; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II, 103-104; Abdülkādir el-Ayderûsî, en-Nûrü’s-sâfir, s.106-107; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, I, 126-127; Keşfü’ž-žunûn, I, 69, 366, 647, 867, 919; II, 1090, 1335, 1568, 1848, 1938, 1965; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), X, 169-171; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 102-103; Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 494; Brockelmann, GAL, I, 165, 170, 310; II, 87-88; Suppl., I, 262-263, 268; II, 78-79; a.mlf., “al-Ķasŧallānī”, EI² (İng.), IV, 736-737; Fuâd Seyyid, Fihristü’l-maħŧûŧât, Kahire 1383/1963, III, 61, 112; Mustafa Muhammed eş-Şek‘a, Celâlüddîn es-Süyûtî, Kahire 1401/1981, s. 95-98; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 967-970; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1990, III, 255-256; M. Yaşar Kandemir, “el-Câmiu’s-sahîh”, DİA, VII, 121.
Abdülkadir Şenel