KÂŞÂNÎ, Abdullah b. Ali
(عبد الله بن علي الكاشاني)
Ebü’l-Kāsım Cemâlüddîn Abdullâh b. Alî b. Muhammed el-Kâşânî (ö. VIII./XIV. yüzyılın ilk yarısı)
İlhanlı tarihçisi.
VII. (XIII.) yüzyılın ikinci yarısı ile VIII. (XIV.) yüzyılın ilk yarısı arasında yaşamıştır. Ailesinin mesleği olan çini işlemeciliğine rağbet etmeyip öğrenim görmeyi tercih eden ve hükümdarların emrinde münşîler arasında yer almayı başaran Kâşânî’nin bu görevine hangi hükümdar döneminde başladığı bilinmemektedir. Dönemin ünlü veziri Reşîdüddin Fazlullah-ı Hemedânî’nin CâmiǾu’t-tevârîħ’ini 710’da (1310) tamamlaması ve Olcaytu dönemini (1304-1316) yazma görevini de Kâşânî’ye vermesi dikkate alınarak Olcaytu devrinde İlhanlı sarayına intisap ettiği söylenebilir. Bu görevi dolayısıyla Kâşânî kendisini “el-müverrih el-hâsib” olarak nitelemektedir. Kâşânî, Reşîdüddin’in ölümünden (718/1318) sonra CâmiǾu’t-tevârîħ’in tamamını kendisinin yazdığını iddia etmiştir. Ancak sağlam bir dayanağı bulunmayan bu iddia modern tarihçiler tarafından da kabul görmemiştir. VIII. (XIV.) yüzyılın başlarında hayatta olduğu anlaşılan Kâşânî’nin ölüm tarihini Kâtib Çelebi yanlışlıkla 836 (1432-33) olarak verirken (Keşfü’ž-žunûn, II, 951) Bağdatlı İsmâil Paşa 736 (1335-36) şeklinde kaydeder (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 149).
Eserleri. 1. Zübdetü’t-tevârîħ. Genel bir tarih niteliğinde olup Hz. Âdem’den başlayarak Bağdat’ın Moğollar tarafından alınmasına (656/1258) kadar meydana gelen olaylardan bahseder. Eserin küçük bir bölümünü Gabriel-Joseph Edgard Blochet Introduction à l’histoire des mongols de Rachideddin (Leyden-London 1910) adlı eseri içinde yayımlamıştır. İsmâilîler, Fâtımîler ve Nizârîler’le ilgili bölümlerini Muhammed Takī Dânişpejûh Zübdetü’t-tevârîħ (Baĥŝ-i İsmâǾîliyyân, Fâŧımiyân ve Nižâriyân) adıyla neşretmiştir (Tahran 1366 hş.). 2. Târîħ-i Olcaytu (Târîħ-i Pâdişâh-ı SaǾîd Ġıyâŝü’d-dünyâ ve’d-dîn Olcaytu Sulŧân Muĥammed). Temelde Olcaytu dönemindeki olayların tarih sırasına göre anlatıldığı eser CâmiǾu’t-tevârîħ’in zeyli niteliğinde olup 718 (1318) yılına kadar gelmektedir. Siyasî tarih bakımından olduğu kadar din ve kültür tarihi bakımından da önemli olan kitabın tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Ayasofya, nr. 3019), şarkiyatçı Charles Schefer için bu nüshadan istinsah edilen diğer bir nüshası da Paris Bibliothèque Nationale’de bulunmaktadır (Catalogue des manuscrits persian de la Bibliothèque Nationale, Paris 1905-1912, I, nr. 450). Eser Mehîn Hembelî (Hâciyânpûr) tarafından yayımlanmıştır (Tahran 1348 hş./1969). 3. ǾArâyisü’l-cevâhir ve nefâyisü’l-eŧâyib. 700 (1300) yılında Tebriz’de kaleme alınan eserin konusunu değerli taşlar, mücevherler, güzel kokular ve mineraller oluşturur. Kâşânî bu çalışmasını hazırlarken Nasîrüddîn-i Tûsî’nin, Bîrûnî’nin Kitâbü’l-Cevâhir fî maǾrifeti’l-cevâhir’ine dayanan Tansûķnâme-i İlħânî adlı eserinden geniş ölçüde yararlanmıştır. Kitabın en orijinal bölümü çini yapımıyla ilgili olanıdır. Bu bölümde ayrıca Damgan ve Kuman’da altın, Anadolu ve Azerbaycan’da gümüş madenleri bulunduğundan söz edilmektedir. Bu bölümü Hellmut Ritter Orientalische Steinbücher und Persische Fayencetechnik adıyla neşretmiştir (Istanbuler Mitteilungen, İstanbul 1935). Eseri Îrec Efşâr Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Ayasofya, nr. 3613, 3614) ve British Museum’da
bulunan üç nüshasına dayanarak yayımlamıştır (Tahran 1345 hş./1966).
BİBLİYOGRAFYA:
Kâşânî, ǾArâyisü’l-cevâhir ve nefâyisü’l-eŧâyib (nşr. Îrec Efşâr), Tahran 1345 hş., neşredenin girişi; Keşfü’ž-žunûn, II, 951; M. Şemseddin [Günaltay], İslâmda Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 312-313; Storey, Persian Literature, I/1, s. 78, 267; I/2, s. 1232, 1272; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 149; Sarton, Introduction, III/1, s. 755-757; Rypka, HIL, s. 471; Safâ, Edebiyyât, III/2, s. 1231-1232; Mirzâ M. Kazvînî, Yaddâşthâ-yi Ķazvînî (nşr. Îrec Efşâr), Tahran 1363 hş., III-IV, 124-130; Derya Örs, Tarih-i Olcaytu: İnceleme-Çeviri (yüksek lisans tezi, 1992), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Abbas İkbâl, “ǾArâyisü’l-cevâhir ve nefâyisü’l-eŧâyib”, Ferheng-i Îrânzemîn, VIII, Tahran 1339 hş., s. 153-160; P. P. Soucek, “Abu’l-Qāsem ǾAbdallāh Kāšānī”, EIr., I, 362-363; Seyyid Ali Âl-i Dâvûd, “Ebü’l-Ķāsım Kâşânî”, DMBİ, VI, 173-174.
Derya Örs