KARÁCSON, Imre (Emeric)
(1863-1911)
Macar tarihçisi ve Türkologu.
19 Şubat 1863’te Veszprém’de doğdu. Soylu bir aileye mensuptur. İlk ve orta öğreniminden sonra Katolik din eğitimi gördü ve 1885’te Györ’de (Osmanlı döneminde Yanıkkale) rahip olarak göreve başladı. 1888’de teoloji doktorası yaptı ve iki yıl sonra Györ Ruhban Okulu müdürlüğüne tayin edildi. Tarihe, coğrafyaya, edebiyata dair geniş kültürü ve Avrupa dillerine olan hâkimiyetiyle temayüz etmiş, Macaristan Akademisi’nin tarih-coğrafya şubesi üyeliğine seçilmişti.
Macaristan tarihinin Osmanlı dönemine büyük ilgi duyan Karácson, bunun için gerekli olan Türkçe’yi öğrendikten sonra 1902’te İstanbul’a giderek Türk dili ve edebiyatı üzerine araştırmalarda bulundu; bu arada bazı Türk âlimleriyle dostluk kurdu. 1907’de Macaristan Akademisi tarafından Macar tarihinin Osmanlı dönemi üzerinde incelemelerde bulunmaya memur edildi. İstanbul’daki kütüphane ve camilerde Türkçe yazmaları inceledi. Karácson, Türkiye arşivlerine girebilen ilk ve nâdir yabancı ilim adamlarından biriydi ve bu hususta Avusturya-Macaristan büyükelçiliğinin Osmanlı hükümeti nezdindeki girişimleri de etkili olmuştu. Bu bakımdan araştırmaları ve yayınları şarkiyatçılar tarafından ilgiyle takip ediliyordu. Karácson, öncelikle Topkapı Sarayı Arşivi’nde ve Bâbıâli Hazîne-i Evrakı’nda çalışmalar yaptı. Osmanlı dönemi Macaristan tarihine ait çeşitli belge, tapu-tahrir ve maliye defterlerinden zengin bilgiler topladı ve bunların bir kısmını yayımladı.
Özellikle Târîh-i Osmânî Encümeni’nin kuruluşu ve arşivlerde yeni düzenlemelere gidilişi sırasında Karácson ilmi ve tecrübeleriyle Türk meslektaşlarına faydalı oldu. Târîh-i Osmânî Encümeni’nin Bâbıâli’deki vak‘anüvislik dairesinde yapılan toplantılarına katılır ve üyeler ondan istifade ederlerdi. Derin bilgisi, birçok dile hâkimiyeti, samimi ve dostça davranışları, Türkler’i ve Türk tarihini, edebiyatını sevmesi sebebiyle İstanbul’da iyi bir muhit edinmişti; Ali Emîrî Efendi, Necip Âsım, Tevhîd, Saffet ve İkdam gazetesinden Ahmed Cevdet beyler yakın dostları arasındaydı. Karácson, İstanbul’daki ilmî araştırmaları sırasında yakalandığı gribin ilerlemesi üzerine 2 Mayıs 1911’de öldü. Saint Marie Kilisesi’nde yapılan dinî merasime Avusturya-Macaristan büyükelçisinin yanı sıra Türk dostları da katıldılar. Osmanlı basınında onu öven yazılar yayımlandı.
Karácson, daha Türkiye’ye gelmeden önce İstanbul gazete ve mecmualarında çıkan Macaristan’la ilgili Türkçe bazı makaleleri Macarca’ya çevirmişti. Geldikten sonra da tercüme faaliyetini sürdürdü ve İkdam gazetesinin yayımladığı Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nin Macaristan’ı anlatan VI ve VII. ciltlerini, Osmanlı tarihlerinden seçtiği bazı parçaları, Hazîne-i Evrak’ta bulunan Rakoçi’nin evrakını ve Osmanlılar zamanında Macaristan’ın malî idaresine ait bir külliyatı kendi diline kazandırdı. Türk arşivleri hakkındaki ilk ciddi makale de ona aittir. Bu arada Türkçe makaleler de yazmış, bazı eserleri ölümünden sonra basılmıştır. Topkapı Sara-yı Arşivi’ni tanıtan bir yazıyı ise meslektaşı Martin Hartmann’a verdiği bilinmektedir.
Eserleri. 1. A XI és XII századbeli Magyarors Zsinatok ([XI ve XII. yüzyılda Macarlar], Györ 1888). 2. III. Károly Szabonija a törökkel 1737-9 ([III. Károly’nin Türkler’le savaşı], Budapest 1892). 3. A Mohammedanismus és a Kerezsténység ([Müslümanlık ve Hıristiyanlık], Budapest 1892). 4. Két törük diplomata Magyarországról a XVIII. században ([XVIII. yüzyılda iki Türk diplomatının Macaristan üzerine verdiği bilgiler], Budapest 1894). 5. Keletröl Szemelvények az ujabbkori török irók müveiböl (Doğu’dan, son dönem Türk yazarlarının eserlerinden örnekler). 6. Szent Imre herceg (Györ 1894). 7. Szent László Király (Györ 1895). 8. Evlia Cselebi török vilagutazo magrarorszagi utazasai 1660-1664 ([Türk seyyahı Evliya Çelebi’nin Macaristan yolculukları], I-II, Budapest 1904-1908). 9. Az Egri török emlékérat a kormañyzás módjárol (Budapest 1909).
Hasan Kâfi Akhisârî’nin Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-âlem adlı eserinin Macarca tercümesidir. 10. A Rakóczi-Emigráció török Okmanytára 1717-1803 ([Rakoçi’yle ilgili Türk belgeleri 1717-1803], Budapest 1911). 11. Törökmagyar oklevéltar 1534-1789 ([Türk-Macar arşivi 1534-1789], Budapest 1913). 12. Török törté-netirók (I-III, Budapest 1916 [Türk vak‘anüvislerinden yapılan derlemeler]). Makaleleri. “Török levéltarak” ([Türk arşivleri], Századok, XLI, Budapest 1907); “A sztambuli mecsetek magyar vonatkozású kéziratai” ([İstanbul camilerinde Macarlar’la ilgili el yazmaları], Századok 1908, 1911); “Türk Lisanının Tasfiyesi ve Macar Lisanı” (İkdam, 19 Eylül 1909); “İbrahim Müteferrika” (TOEM, I/3 [1328], s. 178-185, 186-189).
BİBLİYOGRAFYA:
BA, Y.A.RES, nr. 1803; Safvet, “Bir Müsteşrikin İstanbul’da Vefatı: Doktor Karaçon İmre”, 1328 Mâlî Senesine Mahsus Musavver Nevsâl-i Osmânî, İstanbul 1328-30, s. 295-298; Babinger (Üçok), s. 245, 270; Necib Asım, “Doktor Karaçon İmre”, TOEM, sy. 8 (1327 [1329]), s. 516-520; Ahmed Cevdet, “Dr. Karaçon İmre”, İkdam, İstanbul 4 Mayıs 1911; J. Deny, “Imre Caracson”, JA, XVIII, dixième série (1911), s. 183-186; “Dr. Karacson Imre”, Századok (Budapest 1911), s. 386-387, 464-465; P. Fodor, “Karacson Imre (Şzületésének 125. évfordulóján)”, Keletkutatás, sy. 1, Budapest 1989, s. 109-114; “Karacson, Imre”, TA, XXI, 263.
Atilla Çetin