KALESÂDÎ

(القلصادي)

Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî el-Kureşî el-Kalesâdî (ö. 891/1486)

Matematikçi ve Mâlikî fıkıh âlimi.

IX. (XV.) yüzyılın başlarında Endülüs’teki Besta (Baza) şehrinde dünyaya geldi. Doğum tarihi olarak Ziriklî 815 (1412), Serkîs ise 803 (1401) yılını kaynak vermeden zikretmekte, hayatının sonunda yaptığı meşakkatli yolculuk göz önüne alınınca ilk tarihin doğru olması daha muhtemel görünmektedir. Tutîle (Tudela) yakınlarındaki Kalesâde şehrinden dolayı Kalesâdî (Kalsâdî) nisbesiyle anılır. Şekîb Arslan bu yerin Santa Dominigo de la Calzada olabileceğini söyler. İlk öğrenimini Besta’da Ebü’l-Hasan Ali b. Mûsâ el-Lahmî ve diğer bazı âlimlerden gördükten sonra Gırnata’ya (Granada) giderek Ebû İshak İbn Fütûh ile Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed es-Sarakustî’nin öğrencisi oldu. Daha sonra hac yolculuğuna çıktı ve güzergâhındaki Kuzey Afrika ile Doğu İslâm şehirlerinin önde gelen ulemâsı ile tanışıp onlardan ders aldı. 840-851 (1436-1447) yılları arasında gerçekleşen bu yolculuğuyla ilgili olarak kaleme aldığı ve faydalandığı âlimler hakkında bilgi verdiği bir seyahatnâme (Riĥletü’l-Ķaleśâdî) kaleme aldı. Kalesâdî sekiz yıl kadar kaldığı Tilimsân’da Ebü’l-Abbas İbn Zâgû, İbn Merzûk el-Hafîd ile Kāsım b. Saîd el-Ukbânî’den tefsir, hadis, fıkıh, hesap, cebir, hendese ve ferâiz okudu; iki buçuk yıl ikamet ettiği Tunus’ta Ahmed Hulûlû, Muhammed b. Ukāb el-Cüzâmî, Muhammed b. Ahmed el-Bisâtî’nin derslerine devam etti. Hac dönüşünde bir süre Kahire’de kalarak Takıyyüddin eş-Şümünnî, İbn Hacer el-Askalânî, Celâleddin el-Mahallî gibi âlimlerin derslerine katıldı ve burada 852 (1448) yılında Keşfü’l-esrâr (estâr) Ǿan Ǿilmi (ĥurûfi)’l-ġubâr adlı eserini yazdı. 853’te (1449) Tunus’a, ertesi yıl Tilimsân’a vardı. 855’te (1451) Endülüs’e döndü ve Gırnata’da bir yandan eğitim ve öğretimle meşgul olurken bir yandan da diğer eserlerini kaleme aldı. Önde gelen talebeleri Ebû Abdullah Muhammed el-Mellâlî, Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî ve Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Belevî’dir. Endülüs’teki son İslâm devleti Benî Ahmer hıristiyan istilâcıların tehdidi altına düştüğünde Kalesâdî’nin halkı cihada teşvik ettiği ve diğer İslâm ülkelerinde tanıştığı şahsiyetleri yardıma çağıran mektuplar yazdığı anlaşılmaktadır. Nihayet halkın kitleler halinde göçü sırasında o da önce Mağrib’e, sonra Tunus’a gitti ve Gırnata’nın düşüşünden altı yıl önce 15 Zilhicce 891 (12 Aralık 1486) tarihinde Bâce’de vefat etti.

Kalesâdî kaleme aldığı eserlerin çok ve çeşitli olmasıyla dikkat çeken bir âlimdir. Onun gerek kendi çalışmalarında gerekse başka müelliflerin eserlerine yazdığı telhis ve şerhlerde kullandığı sistem ve üslûp son derece başarılıdır. Güç ve karmaşık meseleleri kestirme yolla ortaya koymasında sembol kullanmasının önemli payı vardır. Bu durum özellikle cebir denklemlerinde görülmektedir. Kalesâdî bilinmeyen sayıları ش (veya sadece (, şey’), kareyi م (mâl), küpü ك (kâ‘b), eşitliği ل (ya‘dilü) ve kökü ج (cecr) harfleriyle gösterir. İbnü’l-Bennâ el-Merrâküşî’nin usulünü de geliştiren Kalesâdî pay, payda ve diğer elemanlar arasındaki oran ilişkisini bugünkü sistemle ortaya koyan matematikçidir. İbnü’l-Bennâ, Yunanlılar’ın kurduğu kök denklemini U ~ a + L şeklinde açıkladıktan sonra kendi U ~ a + Y denklemini verir. Kalesâdî bunu ayrıntılı olarak şöyle ifade etmektedir:

Eğer b a’dan küçük veya ona eşit ise b £ a Ş U ~ a+ L, eğer b 1’den büyük ise b > 1 Ş U ~ a + X olur. Kalesâdî bu denklemle ortaya çıkacak hatanın en fazla M değerinde olacağını söylemektedir.

Eserleri. A) Matematik. 1. Keşfü’l-cilbâb Ǿan Ǿilmi’l-ĥisâb. Franz Woepcke tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (Atti dell’ Accademia Pontifica de Nuovi Lincei, XII [1858-1859], s. 230-275). 2. Keşfü’l-esrâr (estâr) Ǿan Ǿilmi (ĥurûfi)’l-ġubâr. Kahire (1309/1892) ve Fas’ta (1315/1897) basıldıktan sonra Muhammed Süveysî eserin ilmî neşrini gerçekleştirmiş ve Fransızca’ya tercüme etmiştir (Tunus 1409/1988). 3. İbnül-Bennâ el-Merrâküşî’nin Telħîśu aǾmâli’l-ĥisâb adlı eserine yapılmış biri büyük, diğeri küçük iki şerh. Bu şerhten bazı seçmeler Franz Woepcke tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir (JA, VI/1 [1863], s. 58-62; Annali di scienze matematiche e fisiche, V [1863], s. 147-181). Bunların dışında bu alanda yazılmış diğer eserleri de şunlardır: Tebśıratü’l-mübtedî bi’l-ķalemi’l-Hindî (et-Tebśıra fî ĥisâbi’l-ġubâr adıyla da anılmaktadır; Keşfü’ž-žunûn, I, 339), et-Tebśıratü’l-vâżıĥa fî mesâǿili’l-aǾdâdi’l-lâǿiĥa, Ġunyetü źevi’l-elbâb fî şerĥi Keşfi’l-cilbâb, İnkişâfü’l-cilbâb Ǿan fünûni’l-ĥisâb, Ķānûnü’l-ĥisâb ve ġunyetü źevi’l-elbâb, Risâle fî meǾâni’l-kesr ve’l-basŧ, Risâle fî maǾrifeti istiħrâci’l-mürekkeb ve’l-basîŧ, Şerĥu’l-Urcûzeti’l-Yâsemîniyye (Fas 1310), Şerĥu Źevâti’l-esmâǿ.

B) Ferâiz. Buġyetü’l-mübtedî ve ġunyetü’l-müntehî (dört mezhebe göre yazılmıştır; Fas 1315, Keşfü’l-esrâr’la birlikte), Lübâbü Taķrîbi’l-mevârîŝ ve münteha’l-Ǿuķūli’l-bevâĥiŝ, el-Külliyyât fi’l-ferâǿiż, Şerĥu ferâǿiżi Muħtaśarı Ħalîl (İrşâdü’l-müteǾallim ve tenbîhü’l-muǾallim li-ferâǿiżi’ş-Şeyħ Ħalîl, Fas 1293), Şerĥu’l-Ferâǿiż l’İbni’ş-Şât (Hizânetü’l-Karaviyyîn, nr. 323), et-Tilimsâniyye üzerine yapılmış iki şerh (küçük şerhin yazma nüshası için bk. Mahfûz, IV, 111; matematik ve ferâize dair eserlerinin nüshaları için bk. EI² [İng.], IV, 477).

C) Diğer Eserleri. 1. Riĥletü’l-Ķaleśâdî (Tenbîhü’ŧ-ŧâlib ve münteha’r-râġıb ilâ aǾle’l-menâzil ve’l-menâķıb,


nşr. M. Ebü’l-Ecfân, Tunus 1398/1978, 1406/1985). 2. Şerĥu’l-Envâri’s-Seniyye (Lübbü’l-ezhâr, Kahire 1347).

Kalesâdî’nin kaynaklarda adı geçen başlıca eserleri de şunlardır: Eşrefü’l-mesâlik ilâ meźhebi Mâlik, Hidâyetü’l-enâm fî şerĥi Muħtaśari ĶavâǾidi’l-İslâm, Şerĥu’l-Bürde, Şerĥu’l-Ĥikemi’l-ǾAŧâǿiyye, Şerĥu Recezi İbn CemâǾa, Şerĥu Recezi’l-Ķurŧubî, Şerĥu’r-Risâle li’bn Ebû Zeyd el-Ķayrevânî, Şerĥu Ġunyeti’n-nüĥât, Şerĥu’l-Ecrûmiyye, Şerĥu’l-Elfiyye li’bn Mâlik, Şerĥu’l-Cümel li’z-Zeccâcî, Mülĥatü’l-iǾrâb, Muħtaśar fi’l-Ǿarûż, Şerĥu’l-Hazreciyye, Şerĥu Îsâġūcî, Şerĥu Urcûzeti İbn Fütûĥ, en-Naśîĥa fi’s-siyâseti’l-Ǿâmme ve’l-ħâśśa, Hidâyetü’n-nüžžâr fî tuĥfeti’l-aĥkâm ve’l-esrâr, Tenbîhü’l-insân ilâ Ǿilmi’l-mîzân, Taķrîbü’l-mevârîŝ ve tenbîhü’l-bevâǾiŝ, el-Müstevfî li-mesâǿili’l-Ħavfî.

BİBLİYOGRAFYA:

Kalesâdî, Riĥletü’l-Ķaleśâdî (nşr. M. Ebü’l-Ecfân), Tunus 1406/1985, neşredenin girişi, s. 9-76; a.mlf., Keşfü’l-esrâr Ǿan Ǿilmi’l-ġubâr (nşr. Muhammed Süveysî), Tunus 1409/1988; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VI, 14-15; Bedreddin el-Karâfî, Tevşîĥu’d-Dîbâc (nşr. Ahmed eş-Şüteyvî), Beyrut 1403/1983, s. 132-134; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-ibtihâc, Trablus 1408/1989, s. 339-341; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, II, 692; V, 426, 427; VI, 446; Keşfü’ž-žunûn, I, 339; II, 1488, 1507; Suter, Die Mathematiker, s. 180-182; Serkîs, MuǾcem, II, 1519; Brockelmann, GAL, II, 343-344; Suppl., II, 378-379; A. S. Saidan, “al-Qalasādī”, DSB, XI, 229-230; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, IV, 107-114; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), V, 10; Emîr Şekîb Arslan, el-Ĥulelü’s-sündüsiyye, Beyrut 1417/1997, I, 123-124; M. A. Cherbonneau, “Notice bibliographique sur Kalaçādī”, JA, XIV (1859), s. 437-448; Muhammed Süveysî, “ǾÂlimün riyâżiyyün Endelüsiyyün Tûnisiyyün: el-Ķaleśâdî”, Ĥavliyyâtü’l-CâmiǾati’t-Tûnisiyye, sy. 9, Tunus 1972, s. 33-49; a.mlf., “al-Ķalaśādī”, EI² (İng.), IV, 476-477; Adam Malik Han, “al-Kalasadī: An Eminent Mathematician of Muslim Spain”, IS, XXXII/3 (1993), s. 351-355; Ahmed Djebbar, “al-Kalasādī”, Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures (ed. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 830-832.

Muhammed Süveysî