KADEH
(القدح)
Eski bir hacim ölçüsü birimi.
Latince’de “sıvı kabı” anlamındaki cadus kelimesinden geldiği ileri sürülmektedir. Ölçek olarak kullanılan cadus özellikle 1,5 amphora veya 3 urna, 4,5 modius, 12 congius, 72 sextarius gibi değerlere sahipti. Yunanca’da kados ve kabos sıvı kabı anlamına geldiği gibi 2 quartlık hacim ölçüsünü de ifade eder. Kelime Şam Arapçası’na aslına daha yakın olan kādûs şeklinde de girmiştir. Türkiye’de genellikle tahıl ölçümünde kullanılan ölçeği ifade etmek için halk ağızlarında muhtemelen kados veya kadehten bozulmuş gadik, godik, kadak, kadoz, kadus, kodik, ködük vb. kelimeler kullanılmaktadır. Kazakça, Kırgızca, Tatarca ve Uygurca gibi lehçelerde yer alan kadak adlı tahıl ölçeğinin de (409,51 gr.) kadehle ilgisi olabilir. Kadeh kelimesi birçok hadiste cam, ahşap, toprak veya metalden mâmul “bardak, kâse, su ya da sıvı kabı” anlamlarında kullanılmaktadır (bk. Wensinck, el-MuǾcem, “ķdĥ” md.). Önceleri pişmiş çamurdan, daha sonra ahşap ve bakırdan imal edilen bu ölçek tahıl, pirinç, un, kepek, şeker gibi kuru gıda maddeleri, özellikle de zeytinyağı gibi sıvı gıdanın ölçümünde ve eczacılıkta kullanılırdı. Daha çok Mısır ölçeği olarak bilinen kadeh Kuzey Afrika, Endülüs ve Yemen’de yaygındı.
Kādûs ile kadehi iki farklı ölçü birimi olarak değerlendiren Endülüslü hekim Zehrâvî’ye göre birincisi 8 kısta, ikincisi 1,25 rıtla eşittir (et-Taśrîf, II, 460). Endülüs’te kişniş ölçümünde kullanılan Mâleka kadehi 11 rıtl (= 176 ukıyye = 3520 İmâmî dirhemi) ağırlık kaldıracak bir hacme sahipti. Ölçüm şekline göre değişmek üzere kadehin aldığı buğday ve mısır 30-34 rıtl arasındaydı, arpa ise 1 rub‘ veya daha az gelirdi (Ebû Abdullah Muhammed es-Sakatî, s. 11, 13). İşbîliye kadehi 8 müd kepek, buğday kapçığı ve topalak, 1 rub‘ + 2 rıtl buğday ölçerdi (Muhammed b. Ahmed b. Abdûn et-Tücîbî, s. 39, 52). Tenes sahfesinin yirmi dörtte birine tekabül eden kādûsun hacmi de 3 peygamber müddüne eşitti (Bekrî, s. 62). İbnü’l-Ceyyâb, 6 peygamber sâına veya 6 müdde eşit olduğunu bildirdiği Endülüs kadehinin hacmini kendi devrinde kullanılan el arşını cinsinden hesaplamıştır ki bunun
metrik karşılığı 0,014025 m³ civarındadır (Sauvaire, VII [1886], s. 136, 434-436, 452).
İbn Fazlullah el-Ömerî (ö. 749/1349) Kahire kadehinin 232 dirhem olduğunu bildirmektedir (Mesâlik, s. 81). Kalkaşendî (ö. 821/1418), çeşitli Mısır kadehlerinden kendi çağında kullanılan Kahire küçük kadehinin aldığı buğdayın ortalama ağırlığının 232 dirhem, yani 32762 habbe çektiğini söyler (Śubĥu’l-aǾşâ, III, 441). Eserinin bir başka yerinde ise (a.g.e., II, 150) habbe sayısını 32768 olarak verir.
Kahire muhtesibliği de yapan Şâfiî âlimi Ebü’l-Abbas Necmeddin Ahmed b. Muhammed el-Kamûlî’ye göre (ö. 727/1327) Kahire kadehi a sâ‘ veya 2 müdde eşittir. Böylece 1 kadeh = a sâ‘ = 2,75 ÷ 2 = 1,375 litre eşitliği elde edilir. Takıyyüddin es-Sübkî (ö. 756/1355) zamanında söz konusu kadeh 2 d müdde eşitti. Abdülbâkī b. Yûsuf ez-Zürkānî’ye göre 1042-1089 (1632-1678) yılları arasındaki dönemde kadehin hacmi w sâa (= 3 müd) tekabül ederdi. Şerkāvî (ö. 1227/1812) devrinde 3 i müdde yükseldi (Şirbînî, I, 383; Ali Paşa Mübârek, s. 92-93). Cebertî’ye göre (el-Ǿİķdü’l-yemîn, vr. 29a) XVIII. yüzyılda 1 Kahire kadehi 442 { dirheme (= 1,383927 kg.), İbn Âbidîn’e göre ise 445 v dirheme (= 1,39285 kg.) eşitti. Avrupa müzelerinde korunan kadehlerin hacimleri 1,03 litre civarındadır. Bu kadeh, XIX. yüzyılda Kahire’de kullanılan 2,06 litrelik kadehin yarısına eşdeğerdir (Ali Paşa Mübârek, s. 75).
Mısır hacim ölçülerinin ana birimi kadeh olup alt katları nısfiyye, rub‘a, sümne, harrûbe, kırat; üst katları melve, rub‘, kile, veybe ve irdebdir. Mahmud Bey kadehin teorik değerini 2,0062 litre, fiilî değerini ise 2,1235 litre olarak vermektedir. Ancak 1892 yılında yürürlüğe giren ve Mısır ölçü sistemini birleştiren 28 Nisan 1891 tarihli genelge ile kadeh (= 2 nısfiyye = 4 rub‘a) 2,0625 litre olarak belirlenmiştir (bu kadehle ilgili geniş bilgi için bk. İRDEB).
XX. yüzyılda Kuzey Yemen’in farklı yörelerinde hacmi 35-45 litre arasında değişen kadehler kullanılmıştır. Yemen’de kadehin alt katları rubâî-sümne / sümânî-nefer şeklindedir. İmam Yahyâ Hamîdüddin el-Mütevekkil-Alellah, 1940’larda 40-41 litrelik San‘a kadehini standart olarak belirlemiştir. Taiz gibi bazı bölgelerde San‘a’nınkinin dört beş katı hacme sahip yerel kadehlere de rastlanmaktadır (Donaldson, III [1996], s. 35-44).
BİBLİYOGRAFYA:
Wensinck, el-MuǾcem, “ķdĥ” md.; K. K. Yudahin, Kırgız Sözlüğü (trc. Abdullah Taymas), İstanbul 1948, II, 382; W. F. Arndt - F. W. Gingrich, A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, Chicago-London 1979, s. 386; İ. K. Kenesbayoğlu v.dğr., Kazak Türkçesi Sözlüğü (trc. Nuri Yüce v.dğr.), İstanbul 1984, s. 153; C. T. Lewis, A Latin Dictionary, Oxford 1993, s. 260; Emir Necipoviç Necip, Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (trc. İklil Kurban), Ankara 1995, s. 215; Fuat Ganiyev v.dğr., Tatarca-Türkçe Sözlük, Kazan-Moskova 1997, s. 127; Zehrâvî, et-Taśrîf li-men Ǿaceze Ǿani’t-teǿlîf (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1986, II, 460; Bekrî, el-Muġrib, s. 62; Ebû Abdullah Muhammed es-Sakatî, Kitâb fî Âdâbi’l-ĥisbe (nşr. G. S. Colin - E. Lévi-Provençal), Paris 1931, s. 11, 12, 13, 28; Muhammed b. Ahmed b. Abdûn et-Tücîbî, Risâle fi’l-ķażâǿ ve’l-ĥisbe (nşr. E. Lévi-Provençal, Ŝelâŝü resâǿil Endelüsiyye fî âdâbi’l-ĥisbe ve’l-muĥtesib içinde), Kahire 1955, s. 39, 52; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik (Krawulsky), s. 81; Kalkaşendî, Śubĥu’l-aǾşâ, II, 150; III, 441; Şirbînî, Muġni’l-muĥtâc, I, 383; Hasan b. İbrâhim el-Cebertî, el-Ǿİķdü’l-yemîn fîmâ yeteǾallaķ bi’l-mevâzîn, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3169, vr. 29a; Ali Paşa Mübârek, el-Mîzân fi’l-aķyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân, Kahire 1309, s. 75, 80, 81, 90, 92-94; W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 48; G. C. Miles, “A Glass Measure Issued by Hayyan b. Shurayh”, Studi Orientalisci in Onore di Giorgio Levi Della Vida, Roma 1956, II, 149-158; M. Necmeddin el-Kürdî, el-Meķādîrü’ş-şerǾiyye ve’l - aĥkâmü’l - fıķhiyyetü’l - müteǾalliķa bihâ, [baskı yeri yok] 1404/1984 (Matbaatü’s-saâde), s. 227-229; Abdülkādir el-Hatîb, Taķdîrü’l-evzân Ǿinde’l-müslimîn, Dımaşk 1404/1984, s. 23; Sami Hamarneh, “Unification of Weight and Measure Standards in Islamic Medicine”, Health Sciences in Early Islam (ed. Munawar A. Anees), Blanco 1984, s. 58; Mahmoud Beg, “Le système métrique actuel d’Egypte”, JA, I (1873), s. 69, 79-83, 85; M. H. Sauvaire, “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, a.e., VII (1886), s. 136, 431, 433-437, 452; W. J. Donaldson, “Observations on Measures of Capacity in Presentday Northern Yemen”, Ar.S, III (1996), s. 33-49; Dihhudâ, Luġatnâme, XXI, 173.
Cengiz Kallek