JEFFERY, Arthur
(1893-1959)
Amerikalı şarkiyatçı, Kur’an ilimleri uzmanı.
Avustralya asıllı olup Melbourne’da doğdu. Melbourne Üniversitesi’nin Doğu Dilleri Bölümü’nden mezun olduktan (1918) ve aynı üniversitede yüksek lisansını tamamladıktan (1920) sonra kısa bir süre Hindistan’daki bir misyoner okulunda (Madras Christian College) öğretmenlik yaptı. 1921 yılında Kahire’deki Amerikan Üniversitesi’ne şarkiyat hocası olarak davet edildi. Burada Metodist kilisesinin temsilcisi sıfatıyla dinî faaliyetlerde bulundu. Mısır’da kıraat ilmiyle ilgili çalışmalarını derinleştirdi; Mûsâ Cârullah Bigi ve Seyyid Nevvâr gibi âlimlerle tanışarak kendi ifadesiyle onlardan “bir hıristiyanın tek başına öğrenemeyeceği” bilgiler edindi. 1929’da Edinburgh Üniversitesi’nden (İngiltere) doktor pâyesi aldı. 1938’de Amerika Birleşik Devletleri’ne geçip Columbia Üniversitesi’nin (New York) Yakın ve Ortadoğu Dilleri Bölümü’ne başkan oldu; aynı zamanda bir ilâhiyat okulunda (Union Theological Seminary) dinler tarihi dersleri verdi. Bir taraftan da Alman şarkiyatçısı Gotthelf Bergsträsser’in başlattığı ve ölümü üzerine Otto Pretzl’in sürdürdüğü Münih’teki Kur’an arşivi projesine katkıda bulundu. Ancak Pretzl’in II. Dünya Savaşı’nda öldürülüp arşivin tahrip edilmesi yüzünden büyük ümitlerle gerçekleşmesini beklediği bu önemli proje sonuçsuz kaldı. Ömrünün son yıllarında telif çalışmalarına ağırlık veren Jeffery 2 Ağustos 1959’da Nova Scotia’daki (Kanada) yazlığında öldü.
Jeffery, filolojik metin çalışmalarına yönelen şarkiyatçılardan olup daha çok Kur’an metni ve onun mushaf haline getirilişi hakkında araştırmalar yapmıştır. Özellikle diğer dinlerin mukaddes kitaplarından farklı olarak Kur’ân-ı Kerîm’in İslâm’daki merkezî konumunu farkedip (The Qur’ān as Scripture, s. 5) dindar hıristiyan kişiliğinin de etkisi altında, metin tenkidi çalışmalarıyla mevcut mushafın otoritesini zayıflatma arayışlarına girmiştir. İlk mushaflar ve kıraat farklılıklarından hareketle Kur’an’ın tenkitli neşrini gerçekleştirmek isteyen ve Kur’an’dan olmadığını ileri sürdüğü Fâtiha sûresinin
kesinliği bulunmayan bazı versiyonlarını bir makalede yayımlayan Jeffery (MW, XXIX [1939], s. 158-162), Kur’an metninde diğer kutsal kitaplardaki gibi sonradan meydana gelmiş değişiklikler olduğunu göstermek için büyük bir çaba harcamıştır. Fakat bütün yazma metinleri, zayıf rivayetleri ve şâz kıraatleri incelemesine rağmen, Arap kabileleri arasındaki lehçe farklılıkları sebebiyle bazı harf ve kelimelerin vahiyle de onaylanan farklı okunuşlarını tesbit etmenin dışında bir sonuca ulaşamamıştır. Bu arada mushaflarla ilgili çalışmalarının başlıca kaynağını oluşturan, kendi yayımladığı İbn Ebû Dâvûd’a ait Kitâbü’l-Meśâĥif’in (Kahire 1355; Leiden 1937) isnadındaki zayıflığı kabullendiği halde sahâbîlerin ortak çalışmasıyla derlenip resmîlik kazanan mushafa herhangi bir itirazın yapılmayışını görmezlikten gelip söz konusu kaynakta anılan kısmî metinleri “rakip mushaflar” olarak nitelemiştir. Onun bu yaklaşımı temelde, Kur’an’a “ilk kelimesinden son kelimesine kadar şahsiyetinin etkisinde kalan Muhammed’in kitabı” (The Qur’ān as Scripture, s. 1) şeklindeki ön yargılı bakışından kaynaklanmaktadır.
Eserleri. 1. Materials for the History of Text of the Qur’ān (Leiden 1937). Kur’an metninin tarihçesiyle ilgili malzemeyi içeren eserin beraberinde İbn Ebû Dâvûd es-Sicistânî’nin Kitâbü’l-Meśâĥif’i de neşredilmiştir. 2. The Foreign Vocabulary of the Qur’ān (Boroda 1938). Kur’an’daki Arapça kökenli olmayan (garîb) kelimeler hakkında alfabetik bir lugat çalışmasıdır. Eser, Feridun Bedreî tarafından Vâjehâ-yi Daħîl der Ķurǿân-ı Mecîd adıyla Farsça’ya çevrilmiştir (baskı yeri yok; 1372). 3. Index of Qur’anic Verses to the English Part of Materials for the History of the Text of the Qur’ān (Leiden 1951). Müellifin Materials for the History adlı eserine ek olarak yayımlanmış, mushafların her birinde mevcut kıraat farklılıklarını sûre tertibine göre gösteren geniş bir fihristtir. 4. The Qur’ān as Scripture (New York 1952). Dört bölümden meydana gelen eserde Kur’an metninin ortaya çıkışı ele alınmakta ve nüzûl dönemlerine göre âyetler arasındaki konu ve üslûp farklılıkları üzerinde durulmaktadır. Kitabın sonuna müellifin benzer içerikli bir tebliği ilâve edilmiştir. 5. Islam, Muhammad and His Religion (New York 1952). 6. Muķaddimetân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân (Kahire 1954). Müellifi meçhul Kitâbü’l-Mebânî li-nažmi’l-meǾânî ile İbn Atıyye el-Endelüsî tefsirinin (el-Muĥarrerü’l-vecîz) mukaddimelerini ihtiva eden bir neşirdir. Jeffery, özellikle ikinci eserin mukaddimesinin pek çok yerini tahrif ettiği ve önemli hatalar yaptığı gerekçesiyle birçok ilim adamının tenkidine maruz kalmıştır (DİA, XIX, 339). 7. Qur’ān Selections (New York 1958). Müellifin Kur’an’dan seçtiği bazı sûrelerin İngilizce çevirisidir. 8. A Reader an Islam (The Hague 1962). Çeşitli İslâmî kaynaklardan yapılmış seçmelerin tercümesidir. Arthur Jeffery’nin çoğunluğu The Muslim World dergisinde çıkan Kur’an araştırmalarıyla ilgili çok sayıda makalesi de bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Arthur Jeffery, The Qur’ān as Scripture, New York 1952, s. 1, 5; a.mlf., “A Variant Text of the Fatiha”, MW, XXIX (1939), s. 158-162; Patrick O’Hair Cate, Each Other’s Scripture: The Muslims’ Views of the Bible and the Christians’ Views of the Qur’ān (doktora tezi, 1974), The Faculty of the Hartford Seminary Foundation, s. 237-249; Mohammad Khalifa, The Sublime Qur’ān and Orientalism, New York 1983, s. 50-58; Tallâl Abdullah Mellûş, Taķvîmü cehdi’l-müsteşriķ Ârŝûr Cîfirî fî taĥķīķihî li-muķaddimeti Kitâbi’l-Mebânî li-nažmi’l-meǾânî (yüksek lisans tezi, 1409/1989), Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, s. 10-24; Seyyid Muhammed Bâkır Hüccetî, Pejûhesî der Târîħ-i Ķurǿân, Tahran 1368 hş., s. 18-19; D. S. Margoliouth, “Some Addition to Professor Jeffery’s Foreign Vocabulary of the Qur’ān”, JRAS (1939), s. 53-61; C. C. Torrey, “Jeffery’s Foreign Vocabulary of the Qur’ān”, MW, XXIX (1939), s. 359-363; J. S. Badeau v.dğr., “Arthur Jeffery - A Tribute”, a.e., L/1 (1960), s. 49-54; İsmail Cerrahoğlu, “Oryantalizm ve Batı’da Kur’an ve Kur’an İlimleri Üzerine Araştırmalar”, AÜİFD, XXXI (1989), s. 111; Mohammad A. Chaudhary, “Orientalism on Variant Readings of the Qur’ān: The Case of Arthur Jeffery”, The American Journal of Islamic Social Sciences, XII/2, Herndon 1995, s. 170-184; Abdülhamit Birışık, “İbn Atıyye el-Endelüsî”, DİA, XIX, 339.
Rıza Kurtuluş