İSNEVÎ

(الإسنوي)

Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen b. Alî el-Ümevî el-İsnevî (ö. 772/1370)

Şâfiî fakihi.

704 (1305) yılında Mısır’ın güneyindeki İsnâ (Esnâ) şehrinde doğdu. Babasından fıkıh, ferâiz ve Arapça okudu. Bu arada Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. 721’de (1321) Kahire’ye giderek Kutbüddin es-Sünbâtî, Hatîb el-Kazvînî, Takıyyüddin es-Sübkî, Ebû Hayyân el-Endelüsî, Mecdüddin el-Fîrûzâbâdî, Alâeddin el-Konevî gibi âlimlerden ders okudu. Arap dili ve edebiyatı, fıkıh ve usulü alanlarında devrin tanınmış âlimleri arasında yer aldı. Şâfiî mezhebinin ilk kaynakları ile daha sonraki temel metinleri ve şerhlerine, özellikle Râfiî’nin eş-Şerĥu’l-kebîr’ine ve Nevevî’nin Ravżatü’ŧ-ŧâlibîn’ine derin vukufu vardı. Mezhepteki şöhretlerine rağmen Nevevî ile Râfiî’yi eleştirdi ve onları Şâfiî’nin görüşlerini bilmemekle itham etti (meselâ bk. et-Temhîd, s. 53-54, 91, 98, 115, 220, 425). Bu amaçla el-Mühimmât adlı eserini kaleme aldı. Bazı Şâfiî âlimleri de Nevevî’yi anlayamadığını ileri sürerek İsnevî’ye reddiyeler yazdılar.

İsnevî, Memlük Sultanı Nâsır zamanında muhtesibliğe getirildiyse de (759/1358) Vezir İbn Kuzeyne ile arasında meydana gelen bir tartışma sebebiyle 762 (1361) yılında istifa etti. Daha sonra beytülmâl vekâleti görevine tayin edildi. Ancak ilimle meşgul olmak için 766’da (1365) bu görevden de ayrıldı. Cemâleddin İbn Zahîre, Zeynüddin el-Irâkī, Bedreddin ez-Zerkeşî, Sirâceddin İbnü’l-Mülakkın, Ahmed b. İmâd el-Akfehsî ve Kemâleddin ed-Demîrî gibi şahsiyetlere hadis, fıkıh ve Arap edebiyatı okuttu. 18 Cemâziyelevvel 772 (8 Aralık 1370) tarihinde vefat etti.

Eserleri. 1. Nihâyetü’s-sûl fî şerĥi Minhâci’l-vüśûl. Kādî Beyzâvî’nin fıkıh usulüne dair eserine yazılan otuzdan fazla şerhin en önemlilerinden biri olup müellif bu eserini, bilhassa cevapsız kalan ya da tatmin edici cevabı bulunmayan soruları halletmek, nakildeki hataları göstermek, İmam Şâfiî’nin görüşünü ortaya koymak, usul kaidelerini fürûdan örneklerle açıklamak, diğer şârihlerin yaptığı yanlışlara dikkat çekmek amacıyla yazdığını belirtir. Şerhin bütünüyle İsnevî’ye ait olmadığı, kardeşi İmâmüddin’in başladığı eseri onun tamamladığı söyleniyorsa da (İbn Hacer, IV, 42) kitabın baştan sona kadar İsnevî’nin usulüne uygun bulunduğu ve tek kalemden çıktığı, özellikle yaptığı itirazlarda bunun daha belirgin olduğu görülmektedir (et-Temhîd, neşredenin girişi, s. 27). İlki İbn Emîru Hâcc’ın et-Taķrîr ve’t-taĥbîr adlı eserinin kenarında olmak üzere (I-III, Bulak 1316 → Beyrut 1403/1983) çeşitli defalar basılan Nihâyetü’s-sûl’e (I-III, Beyrut 1405/1984, Şerĥu’l-Bedaħşî ile birlikte; I-IV, Kahire 1345; Beyrut 1982) İzzeddin İbn Cemâa (Muhammed b. Ebû Bekir) ve Bedreddin Muhammed b. Muhammed el-Bulkīnî birer hâşiye yazmıştır. 2. Zevâǿidü’l-uśûl Ǿalâ Minhâci’l-vüśûl (nşr. Muhammed Sinân Seyf el-Celâlî, Beyrut 1413/1993; nşr. Hüseyin Mutâvi‘ et-Tertûrî, Riyad 1413/1993). Beyzâvî’nin Minhâc’ında bulunmayıp Fahreddin er-Râzî’nin el-Maĥśûl’ü, Seyfeddin el-Âmidî’nin el-İĥkâm’ı ve İbnü’l-Hâcib’in el-Muħtaśar’ında mevcut olan meseleleri açıklamak üzere kaleme alınmıştır. İsnevî’nin talebelerinden İbrâhim b. Mûsâ el-Enbâsî esere el-Fevâǿid fî şerĥi’z-Zevâǿid adıyla bir şerh yazmıştır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Usul, nr. 471). 3. et-Temhîd fî taħrîci(istiħrâci)’l-furûǾ Ǿale’l-uśûl (Mekke 1353; nşr. Muhammed Hasan Heyto, Beyrut 1400/1980 → 1407/1987). Usul kaidelerinden hüküm çıkarma yollarını göstermek için yazılan eser türünün önemli örneklerinden biridir. Ancak Şehâbeddin ez-Zencânî ve İbnü’t-Tilimsânî’nin aksine müellif sadece kendi mezhebinin kural ve görüşlerine ağırlık vermiştir. 4. Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye (nşr. Abdullah el-Cübûrî, I-II, Bağdad 1390/1970; Riyad 1401/1981). Müellifin kendi dönemine kadar Şâfiî mezhebine mensup 1289 âlimin biyografisini ihtiva eden eser meşhur isim, künye, lakap ve nisbelere göre alfabetik olarak düzenlenmiş, her harfte önce Râfiî’nin eş-Şerĥu’l-kebîr’i ve Nevevî’nin Ravżatü’ŧ-ŧâlibîn’inde geçen isimler, daha sonra da bu eserlerde bulunmayanlar kaydedilmiştir. 5. el-Kelimâtü’l-mühimme fî mübâşereti ehli’ź-źimme (nşr. Moshe Perlmann, Ignace Goldziher Mémorial Volume, Jerusalem 1958, II, 172-208). Malî ve idarî bakımdan büyük nüfuz kazanan gayri müslim tebaanın istihdam edilmesine karşı yazılmış bir risâledir. 6. Nihâyetü’r-râġıb fî şerĥi Ǿarûżı İbni’l-Ĥâcib (nşr. Şa‘bân Salâh, Kahire 1408/1988; Beyrut 1989). 7. el-Kevkebü’d-dürrî fî-mâ yeteħarrecü Ǿale’l-uśûli’n-naĥviyye mine’l-fürûǾi’l-fıķhiyye (nşr. Muhammed Hasan Avvâd, Amman 1405/1985). 8. el-Mühimmât fî şerĥi’r-RâfiǾî ve’r-Ravża. Râfiî ve Nevevî’yi tenkit maksadıyla kaleme alınmıştır. Ahmed b. İmâd el-Akfehsî et-TaǾaķķubât Ǿale’l-Mühimmât’ta


ve Ömer b. Raslân el-Bulkīnî MaǾrifetü’l-mülimmât bi-reddi’l-Mühimmât’ta İsnevî’nin görüşlerini eleştirmişlerdir (eser üzerine yapılan diğer çalışmalar için bk. et-Temhîd, neşredenin girişi, s. 29-30). el-Mühimmât’ın çeşitli kütüphanelerde nüshaları mevcuttur (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Murad Buhârî, nr. 132; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye [muhtelif ciltler], nr. 2327, 2328, 2509, 4119, 5730, 5970, 7869, 12320; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 410 [c. I-V]; nr. 497 [c. I-II]; nr. 498). 9. MeŧâliǾu’d-deķāǿiķ fî taĥrîri’l-cevâmiǾ ve’l-fevâriķ. Bazı kaynaklarda el-LevâmiǾ ve’l-bevâriķ fi’l-cevâmiǾ ve’l-fevâriķ adıyla da anılır (nşr. Nasr Ferîd Muhammed, baskı yeri ve tarihi yok [Müessesetü’t-teâvüni’l-câmiî]). Eser, Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde Mehmet Karakaş tarafından yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır. 10. et-Tenķīĥ (fîmâ yeridü) Ǿale’t-Taśĥîĥ (et-Tenķīĥ li-müşkilâti’t-Taśĥîĥ). Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh adlı eserindeki görüşleri değerlendirip sahih olanlarla tercih edilenleri tesbit için Nevevî’nin yazdığı Taśĥîĥu’t-Tenbîh’i ikmal ve tashih amacıyla kaleme alınmıştır (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2143). 11. Teźkiretü’n-nebîh fî Taśĥîĥi’t-Tenbîh. Nevevî’nin adı geçen eserine dair ikinci bir çalışma olup Muhammed Akle el-İbrâhim tarafından her iki kitap birlikte neşredilmiştir (I-III, Beyrut 1417/1996). 12. Kâfi’l-muĥtâc. “Kitâbü’l-Müsâķāt”a kadar Minhâcü’ŧ-ŧâlibîn’in şerhidir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2021-2024; el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 734-735, 2603). 13. el-Hidâye ilâ evhâmi’l-Kifâye. İbnü’r-Rif‘a’nın et-Tenbîh üzerine yazdığı Kifâyetü’n-nebîh adlı şerhle ilgili olup bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır (nr. 310, B-25804). 14. Cevâhirü’l-baĥreyn fî tenâķużi’l-ĥıbreyn. Râfiî ve Nevevî’nin görüşlerindeki çelişkiler hakkındadır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 78, 284, 1091; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2143). 15. Ŧırâzü’l-meĥâfil fî elġāzi’l-mesâǿil (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 1338, 7781; el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 921, 2871, 22610; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 157, 1445). 16. el-Cevâhirü’l-muđîǿe fî şerĥi’l-muķaddimeti’r-Raĥbiyye fi’l-ferâǿiż (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 395). 17. Îżâĥu’l-müşkil min aĥkâmi’l-ħunŝa’l-müşkil (Aĥkâmü’l-ħunâŝâ) (el-Mektebetü’l-Ezheriyye, nr. 1915, 2999; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 7928, 8393). Eser, İbrâhim b. Abdülazîz el-Gusn tarafından Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd’da yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1407/1987). 18. el-Furûķ ve đavǿü ziyâdât Ǿalâ Minhâci’ŧ-ŧâlibîn li’n-Nevevî (Ma‘hedü ihyâi’l-mahtûtâti’l-Arabiyye, nr. 248).

İsnevî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Eşbâh ve’n-nežâǿir, Naśîĥatü üli’n-nühâ fî menǾi istiħdâmi’n-naśârâ, Telħîśü’r-RâfiǾi’ś-śaġīr (bey‘ bahsine kadar), Telħîśü’r-RâfiǾi’l-kebîr, el-CâmiǾ, Şerĥu Envâri’t-tenzîl, Nüzhetü’n-nevâžır fî riyâżi’n-nežâǿir, Şerĥu’t-Teshîl li’bn Mâlik (tamamlanmamıştır), Şerĥu Elfiyyeti İbn Mâlik, Şerĥu’t-Tenbîh, el-Baĥrü’l-muĥîŧ, en-Naśîĥatü’l-câmiǾa ve’l-ĥüccetü’l-ķāŧıǾa.

BİBLİYOGRAFYA:

İsnevî, Zevâǿidü’l-uśûl Ǿalâ Minhâci’l-vüśûl (nşr. M. Sinân Seyf el-Celâlî), Beyrut 1413/1993, neşredenin girişi, s. 5-151; a.mlf., et-Temhîd fî taħrîci’l-fürûǾ Ǿale’l-uśûl (nşr. M. Hasan Heyto), Beyrut 1400/1980, neşredenin girişi, s. 9-40; a.mlf., Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, I, 5, 185, 458, 571, 601-602; II, 476; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 10-46; İbn Râfi‘, el-Vefeyât (nşr. Sâlih Mehdî Abbas - Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), Beyrut 1402/1982, II, 371-372; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, III, 98-101; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 354-356; IV, 42; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II, 48; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 92-93; Musannif, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye (nşr. Âdil Nüveyhiz), Beyrut 1402/1982, s. 236-237; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 352-353; Brockelmann, GAL, II, 111; Suppl., II, 107; Fihrisü Dâri’l-kütübi’l-Mıśriyye, Kahire 1921-63, I, 524, 535, 539, 542; II, 270; III, 186; Fihrisü’l-Mektebeti’l-Ezheriyye, Kahire 1366/1947, II, 449, 474, 553, 560, 596-597, 610, 611, 621-622; Fihrisü MaǾhedi iĥyâǿi’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye, Kahire 1954, I, 312; Fihrisü Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: el-Fıķhü’ş-ŞâfiǾî, Dımaşk 1383, s. 30, 57-58, 69, 178, 237-238, 285-286; Abdullah el-Cübûrî, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-ǾArabiyye fî mektebeti’l-evķāfi’l-Ǿâmme bi-Baġdâd, Bağdad 1393/1973, I, 639; M. Perlmann, “Notes on Anti-Christian Propaganda in the Mamlūk Empire”, BSOAS, X (1942), s. 843-861.

Saffet Köse