İSKENDERÂNÎ, Îsâ b. Abdülazîz

(عيسى بن عبد العزيز الإسكندراني)

Ebü’l-Kāsım Muvaffakuddîn Îsâ b. Abdilazîz b. Îsâ b. Abdilvâhid el-Lahmî el-İskenderânî (ö. 629/1232)

Kıraat, hadis, Arap dili ve edebiyatı âlimi.

Aslen Şerîşli olup 4 Ramazan 550’de (1 Kasım 1155) İskenderiye’de doğdu. Hadis âlimi olan babası tahsiline özel bir itina gösterdi. Babasının yanı sıra Silefî ve


Ebû Tâhir Ahmed b. Muhammed el-İsfahânî gibi âlimlerden hadis, Ebü’t-Tayyib Abdülmün‘im b. Yahyâ b. Halef b. Hulûf el-Gırnâtî başta olmak üzere birçok âlimden kıraat dersleri aldı. Arap dili ve edebiyatı, Mâlikî fıkhı gibi sahalarda da kendini yetiştiren İskenderânî çalışmalarını kıraat ilmi üzerinde yoğunlaştırdı ve bu alanda İskenderiye’nin önde gelen isimlerinden biri oldu. İskenderiye ve Kahire gibi merkezlerde verdiği kıraat ve hadis derslerinden Münzirî, Zevâvî, Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan el-Fâsî, İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî gibi âlimler faydalandı. Kādılkudât Takıyyüddin Süleyman b. Hamza el-Hanbelî ondan icâzetle rivayet edenlerin sonuncusu oldu. Cömert kişiliğiyle tanınan İskenderânî 7 Cemâziyelâhir 629’da (31 Mart 1232) İskenderiye’de vefat etti.

Hadiste özellikle Silefî’den yaptığı nakillerde güvenilir kabul edilen İskenderânî geniş birikimine rağmen kıraat ilminde zayıf görülmüş ve yalanla itham edilmiştir. Kıraat rivayetlerinde isnadlar uydurduğu, nazma dair hiç eseri olmayan kimselere divanlar nisbet ettiği söylenir. Kıraat öğrendiği çok sayıda âlimin adını ve kıraat senedini zikrettiği et-Tebyîn adlı kitabında meselâ Abdullah b. Muhammed b. Halef ed-Dânî’den okuduğu kırk dokuz kıraat kitabının adını vermişse de onun bu âlimden aldığı kıraatlerin senedlerinin meçhul ya da uydurma isimlerden oluştuğu belirtilmiştir. Yine onun kıraat dersleri aldığını söylediği Mukātil b. Abdülazîz b. Ya‘kūb’un kimliği konusunda tereddütlerin bulunduğu ileri sürülmüştür.

Eserleri. 1. el-CâmiǾu’l-ekber ve’l-baĥrü’l-ezħar. Kıraat imamlarının okuyuşlarındaki ihtilâfların ele alındığı eserin elli cilt olduğu, 7000 rivayet ve tarik ihtiva ettiği zikredilmiş, ancak isnadlarında uydurma isimlerin yer aldığı söylenmiştir. Zehebî 7000 rivayetle ilgili olarak İskenderânî’yi ağır bir dille eleştirmiş, sahâbeden kendi zamanına kadar gelen kıraat âlimlerinin tamamının 3000’e dahi ulaşmadığını belirtmiştir (MaǾrifetü’l-ķurrâǿ, III, 1212). İskenderânî’nin talebelerinden Ahmed b. Abdülbârî es-Saîdî bu eseri ihtisar etmiştir. 2. el-Menâl fi’l-cevâb ve(Ǿani)’s-suǿâl. Bazı âyetlerin tefsiri, kıraat vecihlerinin izahı, bazı kelimelerin sözlük yönünden açıklanması vb. konuların ele alındığı bir eser olup talebelerinden Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan el-Fâsî tarafından ihtisar edilmiş ve bu muhtasarı Ali Hüseyin el-Bevvâb Muħtaśarü’l-Menâl fi’l-cevâb ve’s-suǿâl adıyla neşretmiştir (bk. bibl.). 3. Tedrîcü ehli’l-bidâyât fi’ħtiśâri mâ fî Kitâbi Ġāyeti’l-ġāyât. Tefsirle ilgili olduğu bildirilen eserin bir nüshası Sofya’da Millî Kütüphane’de (nr. 1/163-164) bulunmaktadır (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 243).

İskenderânî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: Ĥüccetü’l-muķtedî ve maĥaccetü’l-mübtedî fi’l-ķırâǿât, el-İhtidâǿ fi’l-vaķf ve’l-ibtidâǿ, el-İhtimâm bi-maǾrifeti ħaŧŧi’l-muśĥafi’l-İmâm, Beyânü müştebehi’l-Ķurǿân, es-Süreyya’l-muđıyye min kelâmi seyyidi’l-beriyye, Nihâyetü’l-iħtiśâr fî meźâhibi eǿimmeti’l-emśâr, (Ġāyetü’l-)ümniyye fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye, el-Ezhâr fi’l-muħtâr mine’l-eşǾâr, el-Menziletü’l-Ǿulyâ fî taǾbîri’r-rüǿyâ.

BİBLİYOGRAFYA:

Ebû Abdullah Muhammed b. Hasan el-Fâsî, Muħtaśarü’l-Menâl fi’l-cevâb ve’s-suǿâl (MMİIr. içinde, nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb), XXXVIII/2-3 (1407/1987), s. 334 vd.; Münzirî, et-Tekmile, III, 312; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXII, 315; a.mlf., MaǾrifetü’l-ķurrâǿ (Altıkulaç), III, 1206-1213; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 609-611; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV, 401-402; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 235-236; Keşfü’ž-žunûn, I, 537; Brockelmann, GAL, I, 367; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 808; Îżâĥu’l-meknûn, I, 151, 354, 393; II, 138, 562, 580, 689; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 407-408; el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân: Maħŧûŧâtü’t-tefsîr ve Ǿulûmüh, Amman 1989, I, 243.

M. Zeki Duman